Co z wyłączeniem z masy upadłości banku środków unijnych

Postanowieniem z 22 września 2020 r. Sąd Najwyższy, rozpoznając skargę kasacyjną w sprawie o sygn. I CSK 745/18, skierował do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej pytanie prawne dotyczące problemu związanego z żądaniem wyłączenia z masy upadłości upadłego banku środków pieniężnych wpłaconych na rachunek klienta pochodzących z budżetu Unii Europejskiej.

Gminna inwestycja

Zagadnienie wyłoniło się na kanwie następującego stanu faktycznego. Występująca po stronie powodowej gmina uzyskała środki pieniężne na podstawie umowy o dofinansowanie projektu inwestycyjnego w ramach programu operacyjnego „Infrastruktura i środowisko" 2007–2013. Pieniądze zostały zdeponowane na rachunku bankowym w banku spółdzielczym, wobec którego została następnie ogłoszona upadłość. Gmina wniosła o wyłączenie tychże środków z masy upadłości, powołując się na art. 63 ust. 1 pkt 1) ustawy – Prawo upadłościowe (dalej: p.u.), który stanowi, iż nie wchodzi do masy upadłości mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów kodeksu postępowania cywilnego (dalej: k.p.c.). Z kolei zgodnie z art. 831 § 1 pkt 2a k.p.c. nie podlegają egzekucji środki pochodzące z programów finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (DzU z 2019 r., poz. 869, z późn. zm.), wypłacone w formie zaliczki, chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z realizacją projektu, na który środki te były przeznaczone.

Czytaj także: Składniki majątkowe masy upadłości

Sąd I instancji oddalił wytoczone na podstawie prawa upadłościowego powództwo gminy o wyłączenie składników mienia z masy upadłości. Wniesiona przez gminę apelacja została oddalona przez Sąd Okręgowy w Warszawie wyrokiem z 7 lutego 2018 r. (sygn. XXIII Ga 2138/17). Sąd uznał, iż nie było podstawy prawnej, aby środki wyłączyć z masy upadłości w celu wydania ich powodowi. Osoba trzecia nie może na podstawie art. 63 p.u. żądać wyłączenia składników majątkowych z masy upadłości na swoją rzecz. Przepis dotyczy bowiem rzeczy lub praw należących do upadłego. Istota regulacji polega na tym, że składniki, o których mowa w przywołanym przepisie, nie wchodzą do masy upadłości, czyli nie zostają poddane reżimowi prawa upadłościowego, nie obejmuje ich syndyk, a upadły zachowuje w stosunku do nich pełnię praw właścicielskich.

Jak wskazały sądy obu instancji, art. 63 ust. 1 pkt 1 p.u. w zw. z art. 831 § 1 pkt 2a k.p.c. nie mógł mieć zastosowania również z tej przyczyny, że powołany przepis k.p.c. dotyczy wyłącznie środków podmiotu, wobec którego toczy się postępowanie egzekucyjne/upadłościowe, a nie podmiotu, który w ramach umowy rachunku bankowego powierzył swoje środki bankowi, wobec którego później została ogłoszona upadłość. Na podstawie art. 63 p.u. w zw. z art. 831 § 1 pkt 2a k.p.c. możliwe jest wyłączenie z masy upadłości pochodzących z dotacji unijnych środków w przypadku upadłości beneficjenta dofinansowania, a nie w przypadku upadłości banku prowadzącego rachunek beneficjenta. Innymi słowy, art. 831 § 1 pkt 2a k.p.c. chroni środki przyznane podmiotowi, wobec którego toczy się egzekucja (została ogłoszona upadłość). W rozważanej sprawie postępowanie upadłościowe nie było prowadzone wobec uprawnionej do środków unijnych gminy, lecz wobec banku, w którym środki te zostały zdeponowane.

Wyłączenie z masy

Sąd rozważał także zastosowanie art. 70, który stanowi, że składniki mienia nienależące do majątku upadłego podlegają wyłączeniu z masy upadłości. Przepis ten – choć stanowi podstawę dla osoby trzeciej do żądania wyłączenia z masy upadłości – również nie mógł mieć jednak zastosowania, ponieważ zgodnie z ugruntowanym w orzecznictwie poglądem poprzez wpłatę środków pieniężnych na rachunek bankowy następuje przeniesienie ich własności na rzecz banku, a posiadacz rachunku nabywa jedynie wierzytelność o zwrot takiej samej wartości (wyrok SN z 8 grudnia 2010 r., sygn. V CSK 163/10; wyrok SA w Warszawie z 6 czerwca 2019 r., sygn. V ACa 503/18). Skoro upadły bank nabył własność środków pieniężnych, a zatem należą one do jego majątku, to przesłanka wyłączenia mienia z masy upadłości określona w art. 70 p.u. nie została spełniona.

W konsekwencji beneficjentowi dofinansowania pozostaje jedynie zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym banku na zasadach ogólnych. Nie ma on jednak gwarancji, że zdeponowane w banku środki uda się w ten sposób odzyskać.

Rozpoznając skargę kasacyjną, Sąd Najwyższy powziął wątpliwość, czy taki kształt przepisów prawa upadłościowego w związku z regulacjami kodeksu postępowania cywilnego pozostaje zgodny z zasadami wynikającym z rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 z 11 lipca 2006 r. ustanawiającego przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności (Dz.Urz. UE L 210 z 31 lipca 2006 r., s. 25 ze zm.) oraz aktualnie obowiązującego rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z 17 grudnia 2013 r. ustanawiającego wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 (Dz.Urz. UE L 347 z 20 grudnia 2013 r., s. 320 ze zm.).

Kwestia interpretacji

Sąd Najwyższy przedstawił zatem pytanie prawne, czy przepisy powołanych aktów prawa Unii Europejskiej należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie regulacji prawa krajowego, która uniemożliwia podmiotowi, który otrzymał środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej, skuteczne dochodzenie na drodze sądowej wyłączenia z masy upadłości tych środków, jeżeli zostały one wpłacone na rachunek bankowy prowadzony w banku, którego upadłość została następnie ogłoszona, albo regulacji prawa krajowego, która nie wyłącza tych środków z masy upadłości upadłego banku.

Należy przy tym zwrócić uwagę, iż pkt 2a w art. 831 § 1 k.p.c. dodany został ustawą z 24 stycznia 2014 r. o zmianie ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz niektórych innych ustaw w celu zapewnienia efektywnej realizacji zasad rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006, zakładającego w szczególności ochronę środków przyznanych z budżetu Unii (uzasadnienie projektu ustawy druk nr VII.1881). Art. 80 tego rozporządzenia stanowił, że państwa członkowskie upewniają się, iż instytucje odpowiedzialne za dokonywanie płatności zapewniają, aby beneficjenci otrzymali pełną kwotę wkładu ze środków publicznych możliwie najszybciej i w całości. Nie potrąca się ani nie wstrzymuje żadnych kwot, ani też nie nakłada się żadnych opłat szczególnych lub innych opłat o równoważnym skutku, które powodowałyby zmniejszenie kwot wypłacanych beneficjentom (podobnie art. 132 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013). Znaczenie posiada także zasada trwałości projektu finansowanego ze środków Unii określona w art. 57 rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006 i art. 71 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013. Jak wskazano w uzasadnieniu do przywołanej ustawy nowelizującej art. 831 § 1 k.p.c w zakresie pkt 2a: Prowadzenie egzekucji w przedmiotowym zakresie może w praktyce doprowadzić do konieczności zwrotu środków przekazanych beneficjentom, w tym także przez Polskę, do budżetu Unii Europejskiej. Może to również doprowadzić do upadłości beneficjenta, co z kolei oznaczać będzie zarówno zaprzestanie realizacji projektu, jak i brak możliwości odzyskania środków przekazanych beneficjentom. W efekcie mielibyśmy do czynienia nie tylko z brakiem osiągnięcia określonych celów projektu, zwłaszcza w kontekście założeń programu operacyjnego i rozwoju społeczno-gospodarczego Polski, ale wręcz z konkretnymi stratami finansowymi po stronie budżetu państwa.

Ochrona środków z UE

Podobne racje zdają się przemawiać za ochroną środków pochodzących z budżetu Unii w przypadku prowadzenia postępowania egzekucyjnego lub upadłościowego wobec banku, w którym środki te – pozyskane przez beneficjenta dofinansowania – zostały zdeponowane. Utrata tych środków grozi naruszeniem trwałości finansowanego projektu, wskutek czego beneficjent może zostać obciążony obowiązkiem ich zwrotu. Przede wszystkim jednak w przypadku upadłości banku środki wbrew założeniom ustawodawcy unijnego nie zostałyby skierowane w praktyce do beneficjenta pomocy, lecz byłyby przeznaczone na zaspokojenie ogółu wierzycieli upadłościowych banku.