Uważa pan, że będzie wojna?

Prusy Wschodnie nie różnią się zbytnio od krajów bałtyckich, lecz wyglądają schludniej i zamożniej. Obecnie – tak jak w minionych stuleciach – jest to odłączona od Niemiec prowincja. W historii niemieckiej pojawiła się dopiero w trzynastym wieku. W 1230 roku polski król zwrócił się do Zakonu Krzyżackiego z prośbą o wsparcie w rozprawieniu się z pogańskimi Prusami. Wspominałem już o stosowanych przez zakon metodach misyjnych, które okazały się skuteczne zarówno w Prusach Wschodnich, jak i krajach położonych dalej na północy. Krzyżacy jednak trzymali Prusy w silniejszym uścisku. Zbudowali dziesiątki zamków, wiele z nich najwyższej klasy. Gdybym miał szczegółowo opisać swoją podróż przez Prusy Wschodnie, poinstruowałbym drukarza, by miał przygotowane gotowe wiersze do załączania na końcu co drugiego akapitu. Informowałyby o tym, że w mieście takim a takim znajduje się zamek krzyżacki.

Wokół tych twierdz rozrosły się społeczności handlowe, które przyciągały wielu emigrantów z innych części Niemiec. Potęga Krzyżaków tak wzrosła, że jeden z późniejszych królów Polski uznał, iż nadszedł moment, kiedy trzeba ją ograniczyć. Spotkał się z nimi na pamiętnym polu – pod Grunwaldem w 1410 roku – i doszczętnie ich rozbił. Po tej bitwie zakon przekształcił się w świeckie księstwo, które połączyło się z dynastią brandenburską i ostatecznie Prusy Wschodnie stały się częścią większego królestwa Prus.

Krajobraz nie był może spektakularny, ale z pewnością odznaczał się urokiem. W tych stronach dominują żyzne pola – to ważny segment niemieckiego spichrza. Są tu setki jezior, zwłaszcza na południu. Mnóstwo lasów, jak we wszystkich bałtyckich krajach, a wcale niemałą cząstkę atrakcyjności Prus Wschodnich stanowią tutejsze domy – w niejednym z nich nie wymieniono choćby jednej cegły czy kamienia w ciągu pięciuset lat.

Pierwszego dnia pobytu w tej krainie jechałem przez uroczą sielską okolicę. Insterburg to główny ośrodek hodowli koni i bydła w Prusach Wschodnich i wszędzie wokoło rozciągały się urodzajne pola zbóż na przemian z pastwiskami, na których pasły się krzepkie klacze i ogiery. Pedałowałem przez tereny historyczne, ponieważ kilka mil na wschód leżało miasteczko Gumbinnen, gdzie na początku wojny po raz pierwszy starły się ze sobą rosyjskie i niemieckie wojska. Wynik bitwy był remisowy – ale jej bezpośrednie konsekwencje zapadły w pamięć, ponieważ niemiecki dowódca, generał Prittwitz, sądził, że przegrał, popadł w panikę, zatelefonował do sztabu głównego, że proponuje wycofać się za Wisłę, i został natychmiast zdymisjonowany – zastąpił go duet Ludendorff–Hindenburg, o którym świat miał jeszcze tyle usłyszeć. Niejeden raz w ciągu dnia zatrzymywałem się przy krzyżach otoczonych płotem. Widniały na nich proste inskrypcje typu: „Tu leży 175 dzielnych rosyjskich żołnierzy”. I to było wszystko.

Wjechałem na Warmię, region falistych wzgórz, który miejscami porywa niemal malarską urodą. Długie grzbiety zwykle porastają lasy, w dolinach zaś widać leniwe rzeki i senne jeziora. Każde miasteczko ma jakąś swoją atrakcję – jak się można spodziewać, pełno tam pamiątek po dniach chwały Zakonu Krzyżackiego. Najciekawszym miastem jest Olsztyn, a znajdujący się tam zamek należy do najwspanialszych w całych Prusach Wschodnich. Niegdyś mieszkał tu Kopernik jako administrator dóbr. Obecnie w Olsztynie działa muzeum, wzbogacone o wiele niezwykłych szkiców słynnego astronoma. To, że nie mogłem zrozumieć, czego dotyczyły, zwiększa najprawdopodobniej ich niezwykłość. Może częściej, niż było to konieczne, zaglądałem do mapy. Przyjmowano mnie wprawdzie nader przyjaźnie, ale w atmosferze wyczuwało się napięcie – ludzie mieli raczej bardzo mętne wyobrażenie o bieżących wydarzeniach, lecz instynktownie czuli, że dzieje się coś złego. W gazetach i radiu słyszeli tylko gwałtowne oskarżenia Czechów o nieopisane okrucieństwa, jakich mieli się dopuszczać w Kraju Sudeckim. Kiedy ośmielałem się łagodnie, lecz stanowczo dementować te rewelacje, dyskusje raptownie ustawały. Ci ludzie nie mieli żadnych podstaw do polemiki, brakowało im uzasadnionych poglądów – mieli tylko propagandę.

W Olsztynie znalazłem się ledwie parę mil od Polski. Zakładałem więc, że w razie kłopotów uda mi się chyba prześliznąć przez granicę. Wątpię, czy kiedykolwiek pilniej śledziłem opisywane w gazetach wydarzenia w Europie niż wówczas, w sierpniu 1938 roku!

Czytaj więcej

Plus Minus

Bazylika ważna jak Magdalenka

„Czas odczuwalny. Proust i doświadczenie literackie” Julii Kristevej wprowadza nas w kulisy cyklu o poszukiwaniu czasu. Zaskakują fragmenty na temat przemyśleń pisarza o doznaniach religijjnych i środowisku homoseksualnym.

Bitwa, której nie powinno być

Jadąc na południe do Hohenstein, podążałem trasą, którą przejechałem już lata temu. Ale szaleństwem byłoby znaleźć się tak blisko Tannenbergu i nie zobaczyć go ponownie. Jeśli chodzi o upamiętnienie starszej bitwy, to niewiele tam do oglądania, lecz w 1914 roku na polach pod Tannenbergiem stoczono kolejny bój, kiedy to najeźdźcze wojska rosyjskie pod dowództwem Samsonowa zostały pokonane i niemal unicestwione przez Niemców. Zasługi przypisano nowemu tandemowi Hindenburg–Ludendorff, lecz w istocie, o czym dzisiaj wiemy, powinny one przypaść młodemu pułkownikowi nazwiskiem Hoffmann, który podjął wszystkie niezbędne decyzje, zanim jeszcze powołano Ludendorffa. Hoffmann oparł swoje śmiałe posunięcia na czynniku psychologicznym, który nie miałby znaczenia w wypadku dziewięciu na dziesięciu dowódców wojskowych. Gdyby Rennenkampf – drugi z rosyjskich generałów, którego zatrzymano pod Gumbinnen – ruszył na odsiecz Samsonowowi, obaj byliby uratowani. Hoffmann jednak zdawał sobie sprawę, że Rennenkampf nie pospieszy na pomoc swojemu koledze. Podczas wojny rosyjsko-japońskiej niemiecki oficer był attaché wojskowym w rosyjskiej armii i wiedział, że obaj generałowie pozostają w złych stosunkach – w rzeczywistości widział ich, jak się policzkowali na stacji kolejowej w Mukdenie.

Bitwa pod Tannenbergiem nigdy nie powinna była zostać stoczona bądź też gdyby do tego doszło, nigdy nie powinna była się skończyć w znany sposób. Wojna światowa oznaczała tragedię dla Rosji – miliony odważnych mężczyzn z rozpaczliwie lichym sprzętem, generalicja będąca mieszaniną świetnych dowódców i politycznych mianowańców lub carskich faworytów, do tego paru żarliwie proniemieckich – jak już pisałem, cudem jest nie to, że Rosja przegrała wojnę, lecz że przez trzy lata stawiała opór Niemcom. Niestety, dokonało się to kolosalnym kosztem, a ciała blisko dziesięciu milionów rosyjskich żołnierzy świadczą o niewiarygodnej nieudolności epoki caratu.

Bój pod Tannenbergiem upamiętnia dziś jeden z najszacowniejszych pomników wojny w Europie. Nie znajduje się on w pobliżu samej wsi, lecz tuż za Hohenstein. Na skraju grzbietu wznoszącego się nad polem bitwy stoi osiem potężnych ceglanych wież połączonych arkadami, pod którymi umieszczono pomniki pułków, które brały udział w bitwie. Interesujące, jak wiele z nich składało się z mieszkańców tych okolic.

Problem pokoju nas nie dotyczy

Przed pomnikiem stali pielgrzymi – przyszli oni, by złożyć hołd nie tylko poległym tutaj żołnierzom, ale i Hindenburgowi, którego ciało spoczywa w jednej z wielkich wież. Gdy już zwiedziliśmy miejsce pamięci, rozmawiałem przez dłuższy czas z jedną z grup przybyszów. Tworzyli ją nauczyciele z jakiegoś rejonu centralnych Niemiec. Dręczył ich poważny niepokój – byli nazistami, ale bieżące wypadki bardzo ich martwiły. Koniecznie też chcieli wiedzieć, co zrobi Anglia, jeśli zaczną się problemy z Czechosłowacją.

– Z pewnością Anglia nie podważy prawa do samostanowienia – utrzymywali.

– Nie – zgodziłem się. – Wręcz przeciwnie, podnieśliśmy krzyk w tej sprawie już długo przed tym, gdy ktokolwiek w Niemczech go usłyszał. Gdyby to była tylko kwestia dołączenia sudeckich Niemców do Rzeszy, to łatwo by ją było rozwiązać. Ale czy tak jest? I jeśli tak jest, to co z metodami?

– Oczywiście, że tak jest – obstawali przy swoim. – Nie chcemy włączać Czechów do Niemiec. Nasz Führer powiedział to już mnóstwo razy.

– Tak, ale nie możecie oczekiwać, że Czesi w to uwierzą – odparłem. – Wasz Führer powiedział już mnóstwo różnych rzeczy. Nie wątpię, że był szczery w chwili, kiedy je mówił, ale musicie przyznać, że nie zawsze sprawy kończyły się tak, jak zapowiadał. Obiecał Czechom ledwie parę miesięcy temu, że uszanuje ich niepodległość – nie miał pod ich adresem żadnych roszczeń. Zresztą niemal tak samo jak przyczyna martwi mnie obrany sposób postępowania. Szczerze wam mówię, że widzę ogromne niebezpieczeństwo w nowych metodach dyplomatycznych. Zamiast oficjalnego poruszenia tej kwestii z Czechosłowacją bądź odwołania się do arbitrażu czy innej rozsądnej procedury widzimy, jak wzbudza się nienawiść do siebie całych narodów i wysuwa żądania, których nie da się spełnić. Nie potrafię zrozumieć, jak może to spowodować coś innego poza kłopotami.

– Przewiduje pan wojnę? – zapytali niespokojnie.

– Nie widzę innej drogi. Jeśli dokona się napaść na Czechosłowację, Francja i Rosja muszą przyjść jej z pomocą.

– Ale nie Anglia – stwierdzili z nadzieją.

– Nie możecie być tego pewni ani na sekundę – zwróciłem im uwagę. – Nasz sojusz z Francją jest o niebo solidniejszy niż wiele innych spisanych na papierze. Jest absolutnie pewne, że nigdy nie będziemy stać z założonymi rękami i patrzeć, jak Francja upada. To jedna z zasad naszej polityki wspieranej przez wszystkie partie polityczne, więc dość oczywiste się wydaje, że przystąpimy do wojny na wczesnym etapie i nie opuścimy Francji, by się samotnie wykrwawiła.

– Ale co problem z Czechami ma z wami wspólnego? – dociekali.

– Nic. Za to problem pokoju w Europie już nas dotyczy.

– Ale dlaczego wojna w ogóle miałaby być konieczna?

– Właśnie tego chcę się dowiedzieć – obstawałem przy swoim.

– Do żadnej wojny nie musi dojść, jeśli tylko Czesi będą rozsądni.

– To znaczy, jeśli dadzą Hitlerowi wszystko, czego zapragnie?

– No cóż, a co by pan zrobił?

– Gdybym był Czechem, tobym tego nie zrobił. Nie wykonałbym żadnego ruchu, póki nie miałbym międzynarodowego wsparcia i udzielonych gwarancji co do przyszłego bezpieczeństwa państwa. Jeśli Czechosłowacja ma utracić mocne granice, to ma prawo przynajmniej do czegoś w zamian.

– Ale po co wam wojna z Niemcami? – wrócili do początkowego pytania. – Nikt w Niemczech nie chce wojny z Anglią.

– Na tym właśnie polega tragedia – odparłem. – Nigdy jeszcze nie spotkałem nikogo, kto chciałby wojny.

– Nie mogę pojąć, dlaczego Anglicy tak nas nienawidzą – oświadczył jeden z nauczycieli.

– Ależ myli się pan całkowicie – zaprotestowałem. – Anglicy nie nienawidzą Niemców. Nie będę udawał, że wasz obecny reżim cieszy się w Anglii popularnością, ale wobec ludzi żywimy jak najcieplejsze uczucia. Angielskie stanowisko jest jasne: chcemy pokoju. Niczego nie zyskamy, idąc na wojnę, dlatego krzywo patrzymy na każdego, kto zakłóca pokój.

– Nawet jeśli racja jest po naszej stronie?