To bodaj ostatni z pisarzy, którym udało się zostać bohaterem naszych czasów. W przeciwieństwie do dzisiejszych celebrytów nigdy nie powodowała nim żądza rozgłosu; do swojej pozycji laureata Nagrody Nobla i sumienia Rosji doszedł dzięki bezkompromisowej postawie życiowej, wytężonej pracy, talentowi i umiłowaniu prawdy. Wielkiej odwagi wymagało rzucenie wyzwania systemowi komunistycznemu w Rosji najpierw stalinowskiej, potem breżniewowskiej. Wiele razy groziła mu śmierć; dzięki szczęściu i rozumnym decyzjom zdołał się wykaraskać ze wszystkich tarapatów i w rezultacie dożyć 90 lat. Historię jego życia przedstawia historyk i literaturoznawca Boris Sokołow w biografii poświęconej autorowi „Archipelagu GUŁag”.
Czytaj więcej
Jak w każdej dobrej biografii, tak i w tej, zamierzonej skromnie na pokazanie życia i twórczości pisarza o światowym znaczeniu, książka Sokołowa przeistacza się w opowieść o epoce – o czasach wojny, o życiu w łagrach i w opresyjnym państwie, które obywateli ma za nic. Sołżenicyn zresztą nie miał złudzeń, ZSRR uważał za łagier większy, w którym rozsiane są łagry mniejsze do zamykania i prześladowania niepokornych. Co może wydać się dziwne, w jego interpretacji nastąpiła jakby gloryfikacja łagru, do którego trafił prosto z frontu za wypowiadanie się w korespondencji przeciw Stalinowi. Pisarz uważał, że łagier uczynił z niego innego człowieka, pchnął go na drogę walki z systemem. Kim byłbym, gdyby nie łagier, zapytywał się niejednokrotnie, bo już widział siebie jako pisarza reżimowego, który żyje spokojnie w zniewolonym społeczeństwie, odbiera laury i gratyfikacje od władzy i przez całe życie udaje ślepego na krzywdy, jakie się wokół niego dzieją.
Łagier także godzien był szacunku z innego powodu: odbywała się tam goła walka o przetrwanie, bez żadnych wtrętów ideologicznych, których zatrzęsienie uprzykrzało żywot obywatelom ZSRR. Pod tym względem łagier mniejszy był terenem względnej uczciwości: reguły gry były tam nieludzkie, zginąć można było z dnia na dzień, ale nikt nie wymagał przestrzegania wywołujących repulsję dogmatów ideologicznych. Pensjonariuszom łagrów przyznano odgórnie status ludzi, których nie da się naprawić i wszystko, czego można od nich żądać, to katorżnicza praca.
Podczas lektury zastanawiałem się, w jakim stopniu na stosunek Sołżenicyna do sowieckiej rzeczywistości wpłynęło jego wykształcenie. Był wszak matematykiem i fizykiem, podczas wojny dowodził baterią zwiadu artyleryjskiego i kilka razy wyprowadził swoich ludzi i działa z poważnych opresji. Po odsiedzeniu wyroku został nauczycielem przedmiotów ścisłych; jego uczniowie świadczyli, że tak znakomitego belfra nie mieli ani przedtem, ani potem. Jako umysł, któremu wszystko musiało się zgadzać w rachunkach, Sołżenicyn szczególnie dolegliwie odczuwał absurdy życia społecznego w swojej ojczyźnie, a mógł im przeciwdziałać, jedynie pisząc o nich, co nie podobało się ideologicznym nadzorcom. Ci bowiem byli zdania, że wolno im ciemiężyć współobywateli, ale skargi na to są niestosowne i jako takie zakazane.
