Hari Kunzru czyli gdzieś między mainstreamem a paranoją

Jest początek roku 2016. Roku, w którym Wielka Brytania w referendum zadecyduje o wyjściu z Unii Europejskiej, a w listopadzie Amerykanie wybiorą na swojego 45. prezydenta Donalda Trumpa. Ale nowa powieść Hariego Kunzru rozpoczyna się w Berlinie. Jest paskudna pogoda, a bezimienny bohater, pisarz z Nowego Jorku, nie ma humoru. Trafił do stolicy Niemiec na stypendium. A ściślej do Instytutu Deutera w Wannsee, niesławnym kurorcie na zachodnich obrzeżach metropolii, gdzie w czerwcu 1942 r. odbyła się konferencja, na której szefostwo III Rzeszy postanowiło o „ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej”.

Instytut Deutera, w którym rozegrają się dziwne wypadki z powieści „Czerwona pigułka”, nie istnieje, ale ma swój pierwowzór, o czym możemy się przekonać w podziękowaniach na końcu książki. „Niniejsza książka nie zostałaby napisana bez wsparcia American Academy w Berlinie, instytucji, która mieści się w tym samym miejscu co Instytut Deutera, ale na tym kończą się wszelkie podobieństwa” – czytamy.

Czytaj więcej

Plus Minus

„Piramidy dni”: Bałtycka nostalgia

Rodzina, ojcostwo i macierzyństwo – to główne tematy, do których powraca Daina Opolskaitė w swoim chwilami znakomitym zbiorze opowiadań „Piramidy dni”.

Niedoszła gwiazda techno

Faktycznie, byłem w Wannsee na półrocznym stypendium. To przyjemny zakątek latem, ale zimą jest raczej opustoszały, zimny i wyblakły. Ale Berlin jest dla mnie przede wszystkim miastem, w którym trudno uciec od historii. Ta konfrontacja z nazistowską przeszłością, a także z późniejszym wspomnieniem NRD, naznaczyła mój pobyt w tym miejscu i odbiła się na powieści – wspomina w rozmowie z „Plusem Minusem” 53-letni Hari Kunzru.

Urodził się w Londynie, dorastał w Essex, do college’u chodził w Oksfordzie, a dyplom z filozofii i literatury zrobił na Uniwersytecie Warwick. Jego ojciec jest Hindusem z Kaszmiru, a matka Brytyjką. Żył w Londynie, ale kilka lat temu przeniósł się do Nowego Jorku, gdzie mieszka wraz z żoną, również pisarką Katie Kitamurą, i dwójką ich dzieci. Zanim został pisarzem, był dziennikarzem. Dzisiaj ma w dorobku dziewięć powieści, z czego na polski przetłumaczono cztery. „Czerwona pigułka” jest ostatnią z nich, po angielsku ukazała się w 2020 roku, a teraz trafiła do polskich czytelników dzięki wydawnictwu Rebis. Na najbardziej prestiżowe nagrody typu Booker czy Pulitzer jeszcze czeka, aczkolwiek tę pierwszą przyznawał już jako juror, co również świadczy o jego pozycji w anglojęzycznym świecie literackim.

W młodości pisarz już bywał w Berlinie i nawet dobrze się tam bawił. Niemieckie miasto ma bowiem jedną z najciekawszych scen muzyki elektronicznej na świecie. Koncerty, kluby, imprezy. – Ten etap już za mną. Poczułem, że wszedłem w tak zwany wiek średni, kiedy zrozumiałem w końcu, że już nie zostanę gwiazdą muzyki techno – ze śmiechem wspomina powieściopisarz. – Mój powrót do tego miasta był naznaczony niepokojem i lękiem o przyszłość. Był to gorący politycznie czas w Stanach Zjednoczonych, ale też w Wielkiej Brytanii, z której jestem. Sądziłem, że zakopaliśmy gdzieś głęboko wraz z XX wiekiem politykę podbudowaną nacjonalizmem i rasizmem. A to wszystko zdawało mi się wracać w tamtym czasie. Nie byłem jeszcze pewien, jak daleko to wszystko zajdzie. Zacząłem się więc zastanawiać, jak musiało się żyć ludziom w latach 20. i 30. w cieniu jednej wojny i w przededniu kolejnej. W takim właśnie stanie psychicznym się znajdowałem i tak wyglądał świat, gdy dotarłem do Wannsee.

Kraj śmierdzący sznapsem

Zaczyna się trochę jak powieść kampusowa (czyli z akcją osadzoną w ośrodkach uniwersyteckich i bohaterami intelektualistami), w jakiejś jej specyficznej odmianie – stypendialnej. Bohater dociera do ośrodka kulturalnego, który jawi się w jego oczach niczym eksperymentalne więzienie, stypendialny panoptykon. Pełna transparentność, obowiązek socjalizacji z innymi stypendystami oraz regularne bilanse postępów działań weryfikowane przez tutorów sprawiają, że bohater, zamiast pracować nad analizą podmiotu lirycznego w niemieckiej poezji romantycznej, popada w twórczą niemoc i zaczyna prokrastynować. Przesiaduje w bibliotece, udając, że czyta i pracuje, wypuszcza się na długie spacery po okolicy, no i oczywiście godzinami ogląda seriale na laptopie w pokoju. Ale sześć miesięcy to morze czasu.

Bohater coraz częściej unika wspólnych posiłków z pozostałymi uczonymi i twórcami, bo drażni go atmosfera intelektualnego zadęcia. A do tego jest po prostu niepewny swoich umiejętności, nie potrafi przekonująco bronić swoich racji. Czuje się, jakby trafił do Instytutu Deutera przez pomyłkę. Żale i frustracje wylewa przez telefon swojej żonie w narcystycznych monologach. Nocami kompulsywnie ogląda brutalny policyjny serial „Życie na niebiesko”. A za dnia wertuje biografię oraz „Dzieła zebrane” Heinricha von Kleista, dramaturga i poety z przełomu XVIII i XIX wieku, który odebrał sobie życie, strzelając w głowę sobie, a wcześniej swojej przyjaciółce Henrietcie Vogel.

Na dodatek zaczyna w nim kiełkować myśl, że jest inwigilowany (on i pozostali stypendyści) w sposób skryty, za pomocą kamer poukrywanych w pokojach. Z tej przyczyny nawiązuje kontakt ze sprzątaczką, zmęczoną życiem Niemką w średnim wieku. Wtedy zaczyna się jakby zupełnie inna historia.

W rozdziale zatytułowanym „Zersetzung (Rozpad)” poznajemy historię kobiety. Nazywa się Monika i urodziła się po wschodniej stronie muru berlińskiego. Dorastała na blokowisku Marzahn. „Obmierzłe miejsce i obmierzłe życie. Nie tylko dlatego, że ludzie byli tacy do dupy, a wśród chłopaków sami debile, którzy nic, tylko żłopali piwsko i żyli od jednego meczu BFC Dynamo do drugiego, lecz dlatego, że gówniane było życie w kraju, którym rządzili sami starcy. Cały kraj śmierdział szczochami, sznapsem i kapuśniakiem” – czytamy w przekładzie Katarzyny Karłowskiej. Życie Moniki się zmienia, gdy poznaje miejscowych punków. „Ścięła włosy, pofarbowała kępki akwarelami i za pomocą mydła postawiła je na sztorc. I wróciła do miasta szukać punków”. Z nimi rozpoczęła jakby życie od nowa, grając na perkusji w kapeli złożonej z trzech dziewczyn.

– O scenie punkowej w Niemieckiej Republice Demokratycznej dowiedziałem się dopiero w czasie pobytu na stypendium. Wcześniej nie miałem o niej pojęcia. Tym bardziej zaskoczyło i zafascynowało, że Stasi poświęcało tyle energii, by inwigilować tę społeczność – opowiada Hari Kunzru. – Zaciekawiło mnie, jakimi dziwnymi drogami we wschodnim Berlinie docierano do zachodniej muzyki. Ten głód twórczości, rozrywki i wiedzy u młodych ludzi był dla mnie inspirujący.

Czytaj więcej

Plus Minus

Węgierski komiks o ketmanie

Dylematy komunistycznego konfidenta – temat delikatny, ale w „Informatorze" Węgrzy sprzedają go dość lekko. W sumie nic dziwnego, to proces naturalny – były dramaty i tragedie o złamanych przez bezpiekę życiorysach, pora więc na komiks. Komuna w dawnych demoludach coraz bardziej oddala się w przeszłość, zacierając w pamięci twórców i widzów. A najmłodsi w ogóle jej nie doświadczyli. Dlatego bolesna historia przestaje tak bardzo doskwierać i staje się elastycznym tworzywem do opowiadania fabuł. Mniej lub bardziej udanych. W przypadku serialu Bálinta Szentgyörgyiego wyszło zaledwie intrygująco – za bardzo się ten scenariusz sypie w ostatnich odcinkach, żeby określić go mianem udanego.

Znaczki od Stasi

Historyczna opowieść Moniki o latach 80. wchodzi jakby klinem w tę na wskroś współczesną powieść o paranoi, radykalizmach i inwigilacji. Może nawet zdawać się nieco oderwana od reszty, ale na tym polega niezwykłość „Czerwonej pigułki”. Z jednej strony mamy cichego i egocentrycznego bohatera, który zajmuje się głównie swoim stanem umysłu. A z drugiej jest dziewczyna, która w szarej, komunistycznej rzeczywistości chce latać i poczuć, że żyje. Upadek będzie przykry, tym bardziej że sprowokowany przez enerdowskie służby bezpieczeństwa.

– Pierwsza myśl była taka, że napiszę książkę o intelektualistach i artystach inwigilowanych przez Stasi – wspomina autor. – Myślałem, że znajdę w historii i archiwach jakąś postać, która wyda mi się nadzwyczaj współczesna. Zacząłem czytać książki i dokumenty, skontaktowałem się z rządowym archiwum pilnującym akt służb bezpieczeństwa. Byłem zszokowany, kiedy zobaczyłem pokój pełen porwanych i pociętych dokumentów, zapakowanych do toreb, które służby pod sam koniec reżimu chciały zniszczyć. Dzisiaj pracownicy archiwum latami składają je w całość, kawałek po kawałku.

Kunzru opowiada też jedną poruszającą anegdotę, jak w dzieciństwie w Wielkiej Brytanii zbierał znaczki pocztowe i kupił kiedyś wysyłkowo całą paczkę znaczków z demoludów: Niemiec, Polski, Czechosłowacji, Węgier etc. Okazało się po latach, że tymi znaczkami handlowało właśnie Stasi, gdy „zdjęto” je z naruszonych kopert. – To ciekawe doświadczenie odkryć, że moje pieniądze zasiliły budżet tajnej służby NRD – gorzko żartuje Brytyjczyk.

Co chciał uzyskać brytyjski pisarz, zderzając złamaną przez Stasi enerdowską punkówę z osuwającym się w paranoję nowojorczykiem? – My dzisiaj mamy świadomość, że wiele z naszych czynności może zostać nagranych, sfotografowanych czy podsłuchanych ze względu na wszechobecność technologii. Na dodatek to, co napiszemy albo udostępnimy w internecie, już tam pozostanie i kiedyś może wypłynąć. Dlatego pilnujemy się i żyjemy w sposób ostrożny. Te narzędzia do śledzenia i kontroli leżą w różnych rękach – innych ludzi, korporacji, rządów. A ja chciałem zrozumieć, jak się żyło ludziom pod stałą presją nadzoru państwowego. Jak bardzo musieli być zdeterminowani młodzi ludzie, by wieść życie niezgodne z komunistycznym wzorcem społecznym? I dlaczego służby tak bardzo chciały ich złamać?

Weź pigułkę i poznaj prawdę

Wtem, w tej powieści przypominającej postmodernistyczną zagadkę, znowu wracamy do współczesnego Wannsee, gdzie zostawiliśmy naszego bohatera. Jego zainteresowanie serialem „Życie na niebiesko” zaczyna się przeistaczać w obsesję. Tym bardziej że poznaje twórcę tegoż policyjnego cyklu. Nie tak znowu niewinnego, jak można by się spodziewać po telewizyjnej rozrywce.

Tu dochodzimy do sedna powieści, bo – tak żeby za wiele nie zdradzać – opowiada ona o mniej lub bardziej prawdziwych teoriach spiskowych. A także o ludziach, którzy żerują na społecznej nieufności do odgórnie ustalonych zasad i prawd. Można to odnieść do wielu kwestii – wyborów politycznych, pandemii, rosyjskiej inwazji na Ukrainę. To, co Hariemu Kunzru udaje się znakomicie, to oddanie poczucia bezradności wobec różnorodnych, często rozbudowanych, teorii o skrywanej prawdzie i wielkim spisku.

– Idea głosząca, że mainstream wycisza niewygodną prawdę, jest bardzo atrakcyjna, zwłaszcza kiedy jesteś młody i myślisz sobie: ludzie u władzy nas okłamują, a tutaj, na portalu internetowym, mamy prawdziwe źródło informacji, które nie są zmanipulowane – opowiada „Plusowi Minusowi” autor. Do tego też odnosi się tytuł powieści. To słynny cytat z filmu „Matrix”, gdzie wybór czerwonej pigułki przez bohatera miał oznaczać porzucenie bezpiecznej ułudy na rzecz ryzykownej prawdy podawanej bez znieczulenia. Ten cytat stał się też lubianym przez skrajną prawicę w USA hasłem – czerwoną pigułką miało być choćby wyłączenie mainstreamowych (w domyśle liberalnych) mediów.

– W międzyczasie ta skrajna kultura zaczęła rosnąć i z marginesu weszła na pierwszy plan. Dlatego myślę, że to ważne, by traktować te zjawiska serio. Szczególnie wtedy, gdy im się sprzeciwiamy i uważamy za szkodliwe. Tymczasem liberałowie często mówili: „to jest złe i najlepiej to zignorować”. Pozbawiają się w ten sposób narzędzi, by im przeciwdziałać.

Czytaj więcej

Plus Minus

Imperium kontratakuje. Czy Netflix przetrwa napór Disneya i HBO?

Weszliśmy w decydującą fazę walki o rynek streamingowy. Wielkie studia w Hollywood zorientowały się, że Netflix próbuje im wykraść ogień, i przystąpiły do kontrataku. Czy teraz zgniotą go za to, że podniósł rękę na kina?

Rzeczywistość wyprzedza powieść

Jak teorie spiskowe, skrajna prawica i radykalizmy łączą się z inwigilacją i śledzeniem cyfrowych danych? Hari Kunzru odpowiada, że w dzisiejszych czasach musimy być jeszcze bardziej sceptyczni niż dotychczas. Zauważa jednocześnie, że to niesamowity ciężar psychologiczny. Wciąż musimy zadawać sobie pytania: czy to, co słyszę, jest prawdą? Kto do mnie mówi? Czy ja w to naprawdę wierzę? Pięć tysięcy ludzi się zgadza z tą opinią, czy to są ludzie czy boty? Czy ktoś chce, żebym myślał w taki sposób? Czy ktoś chce mnie z jakichś powodów rozwścieczyć?

– To jest właśnie zadanie dla współczesnej kultury – podkreśla. – Opowiadać o tych pułapkach i budować świadomość. Uczulać na pokusę prostych odpowiedzi i szukania teorii, w których wszystko się ze sobą łączy i wydaje się wskazywać na to, że uczestniczymy w jakimś spisku. Zresztą te wszystkie opowieści mają to do siebie, że są precyzyjnie skonstruowane. Kiedy się w nie zanurzymy, to przychodzi taki niebezpieczny moment, kiedy rzeczywistość zaczyna się rozjeżdżać, a jej obraz przestaje odpowiadać naszym wyobrażeniom. Niczym po narkotykach albo podczas silnego załamania psychicznego. Wiem, bo w dawnych czasach eksperymentowałem trochę z psychodelikami.

„Czerwona pigułka” nie zostawia nas jednak zdruzgotanych. Ostatnie rozdziały dają emocjonalne wyciszenie. Cała historia budzi wątpliwości, ale też nadzieję, że w otoczeniu bliskich można odzyskać zdrowie psychiczne i kiedyś wróci trzeźwy ogląd świata. Pisarz stawia trudne kwestie, jak zaufać komuś po epizodzie paranoicznym? Albo jak ponownie powierzyć mu dzieci? To pytania o relacje z drugim człowiekiem, ale można rzucić je też na szerszy plan i zapytać, jak odbudować zaufanie społeczne, wiarę w klasę polityczną czy też w administrację państwową.

– Kończyłem pisać swoją powieść, kiedy Joe Biden zwyciężał w wyborach z Donaldem Trumpem. Jak widać, książka jest bardzo powolnym medium i świat może się wokół niej obrócić o 180 stopni. Byłem zadowolony z wygranej Bidena, ale jednocześnie wiedziałem, że wiele procesów, które opisałem w „Czerwonej pigułce”, będzie tylko przybierać na sile. To chwilowe poczucie ulgi nie trwało u mnie długo. Weszliśmy w epokę, kiedy takie wydarzenia jak zwycięstwo polityczne Donalda Trumpa będą, niestety, przytrafiały się nam częściej.

Hari Kunzru spotka się z czytelnikami w sobotę 25 czerwca o godz. 16 w Małej Warszawie przy ul. Otwockiej 14. Wstęp na wszystkie spotkania w czasie Big Book Festiwalu jest wolny. BBF potrwa od piątku do niedzieli, 24–26 czerwca.

„Czerwona pigułka”, Hari Kunzru, przeł. Katarzyna Karłowska, wyd. Rebis