Młodzi fascynują, starzy decydują

1

Co jest ważniejsze od życia? Trudno powiedzieć. To jedno z tych pytań fundamentalnych, na które odpowiedź zawsze jest trudna. I zawsze jest na nią za wcześnie. Jedno natomiast jest pewne: im bliżej starości, tym to pytanie wybrzmiewa dotkliwiej, tym bardziej boli, tym odpowiedź wydaje się okrutniejsza. Pojąłem to po raz pierwszy, kiedy koledzy z redakcji poprosili mnie o napisanie tego eseju. „Chodzi o tekst w opozycji do narracji o kulcie młodości – umownie, hasłowo – o sile starości” – napisał mi kolega, jeden z redaktorów „Plusa Minusa”.

Dlaczego ja? – pomyślałem. No tak, któżby inny? Wiek mówi sam za siebie. Ale PESEL wszystko tłumaczy tylko pozornie. Bo o ile, dajmy na to, w czasach krucjat mój wiek byłby uznawany za starczy (król francuski Ludwik IX, umierając w Tunisie w wieku lat 56, odchodził jak Matuzalem), o tyle w dzisiejszych czasach ludzie, którzy nie przekroczyli szóstego krzyżyka, są wciąż w wieku średnim. Bez wątpienia na przestrzeni stuleci pojmowanie starości zasadniczo się zmieniło. Przeciętny Grek w czasach starożytnych przeżywał 28 lat, życie Rzymianina zamykało się w przedziale 20–30 lat. Jeszcze na początku XX wieku mieszkaniec naszej planety żył przeciętnie 31 lat.

Rewolucja wydarzyła się później. Pod koniec XX wieku. To wtedy w bardziej higienicznych i zamożniejszych częściach świata zaczęliśmy dożywać lat 80 i więcej. Dość powiedzieć, że mój ojciec, w skądinąd niezłej formie, kończy w tym roku lat 89, a mama, nie tracąc ani fizycznej werwy, ani możliwości umysłowych, przekroczy 80. Ktoś powie – dobre geny. Odpowiem: tak i nie. Bo prócz dobrych genów w indywidualnych przypadkach, dobrej opieki medycznej, jakościowej żywności i świadomości tego, że pewna doza dyscypliny służy długowieczności, cała reszta jest niczym innym, tylko światową tendencją. W dzierżącym prymat w długości życia Monako kobiety żyją średnio 93,5 roku, mężczyźni 85,6. W Japonii kobiety 88,3, a mężczyźni 81,4 roku. Koszmar – ktoś powie. Koszmar?

Czytaj więcej

Plus Minus

Bogusław Chrabota: Kult Jana Pawła II obroni tylko prawda

Jan Paweł II zasłużył na swoje „santo subito” tytaniczną pracą, wysiłkiem, cierpieniem. Zmienił świat, zwłaszcza naszą jego część, ale czy można mu przypisywać atrybuty bezgrzeszności czy nieomylności?

2

W jakimś sensie tak. Bo za taką średnią musi się ciągnąć przekonująca wizja zgrzybienia ludzkości. Świat jako permanentna geriatria. Wielomiliardowa społeczność marudzących, gubiących myśl, średnio orientujących się w czasie i przestrzeni stukaczy laską o chodnik. Gubiąca wigor i potrzebę zmiany społeczność ludzi popadających w stopniowy imbecylizm. Kilka miliardów domagających się obsługi z zewnątrz pasażerów wózków inwalidzkich i popychaczy balkoników. Tysiące milionów konsumentów różnokolorowych pigułek.

Czyż nie łatwiej byłoby się ich po prostu pozbyć? Uwolnić przestrzeń dla tego, co młode i twórcze? Pewnie tak. Tyle że nie pozwala na to etyka. To ważne: nie moralność jako taka. Ta chroniąca starość etyka, wsparta imperatywem pomocy, ma swoje korzenie w prawie naturalnym. Sięga do samych trzewi człowieczeństwa, jest tożsama z jakimś fundamentalnym sensem trwania naszego gatunku. Nie tylko zresztą naszego; w wielu gatunkach starość jest pod ochroną. Co więcej, w przypadku homo sapiens (nie przepadamy za nim, ale to my) jest naturalnym komponentem społecznym o charakterze kreatywnym. Zmusza bowiem młode pokolenia do wiecznego kombinowania, jak sobie ze starością (najpierw cudzą, a potem własną) poradzić. To jedna z najważniejszych sprężyn postępu. Nie tylko w obszarze farmakologii, techniki, technologii, również w dziedzinach społecznych. Rozwiązywanie problemu starości wiąże się z prawem pozytywnym, rozwojem instytucji socjalnych, rozbudową infrastruktury ochrony zdrowia etc.

Gdyby wprowadzić w życie – toutes proportions gardées – pomysł XIX-wiecznego rosyjskiego anarchisty Nieczajewa o przymusowej eliminacji każdego, kto przekroczył 26. rok życia (dla N. tacy starcy byli już wyłącznie obciążeniem dla rewolucji), ludzkość pewnie przestałaby się rozwijać. Nie byłyby potrzebne wynalazki. Co więcej, rewolucyjna młodzież wyrżnęłaby się szybko i skutecznie, bo społeczeństwom brakłoby nagle balastu namysłu, refleksji i doświadczenia.

3

Pojawiają się różni Nieczajewowie co jakiś czas. Może nie aż tak ekstremalni w swoich pomysłach, ale życia, zwłaszcza tego dojrzałego, nie lubią. Dżentelmeni z tytułami naukowymi, jak niejaki Wouter Basson, południowoafrykański kardiolog zarządzający rządowym projektem „Project Coast” z Pretorii. Reżim dawał mu nieograniczone środki na eksperymenty z bronią bakteriologiczną i chemiczną, którymi to planowano zwalczać przeciwników apartheidu. Basson miał kasę i pełne możliwości działania. Nie sprzyjała mu za to historia; apartheid upadł i znany kardiolog musiał się zająć handlem narkotykami.

Więcej przestrzeni miał nieżyjący już Jack Kevorkian. Światowy rzecznik eutanazji, który przeszedł do historii powiedzonkiem „dying is not a crime” (umieranie to nie zbrodnia). Przyznał się do uczestniczenia w 130 przypadkach eutanazji, dla której szukał i znajdował – we własnym przekonaniu – uzasadnienia etyczne. Był zbyt natrętnym apostołem nowego, nawet w postępowej Ameryce, więc skończył z wyrokiem. Ale umarł na wolności, gdy przyrzekł sędziemu, że nikogo już nie uśmierci.

Kevorkian odszedł, ale ma wielu następców. Eutanazja jest coraz bardziej dostępna, popularna. Aniołowie śmierci pracują na coraz większych obrotach i coraz częściej zapominając, że do przeprowadzenia aktu eutanazji potrzebna jest jasno wyrażona wola pacjenta. A co, jeśli starzec jest rośliną? Albo „nie rozpoznaje znaczenia słów i czynów”? Wtedy zabiera głos rodzina, domagając się skrócenia jego mąk doczesnych, a ów dobroczynny i humanitarny akt przybiera formę kryptanazji. Jest o tym spora literatura.

A skoro o książkach, to chcę polecić w tym miejscu jedną z moich ulubionych, „Mapę i terytorium” Michela Houellebecqa. Nie znam dzieła, ani pisarza, które lepiej by się rozprawiło z pseudoetycznym bełkotem uczniów Kevorkiana, którzy na uwalnianiu świata od starców zarabiają miliony. Nieczajew w swoim anarcho-komunistycznym niebie pewnie aż puchnie z wściekłości i dumy.

Czytaj więcej

Plus Minus

Złamane atomowe tabu

Jak rozmawiać o zagrożeniu atomową katastrofą? Czym jest nowa polaryzacja, jaką wywołała rosyjska agresja na Ukrainę? Kiedy poznamy nowy kształt świata, jaki się z tego wszystkiego wyłoni, i czy Rosja już definitywnie została wygnana z Europy? O tym Michał Płociński rozmawia z Bogusławem Chrabotą, redaktorem naczelnym „Rzeczpospolitej”.

4

Starość to obciach, niestety. Jeden z moich wiekowych przyjaciół, wybitny pisarz i dziennikarz Jerzy Surdykowski lubi powtarzać, że „starość Bogu się nie udała”. Co się niby udało? Pytam go czasem i obaj mamy zgrzyt. PiS się udał? Macierewicz? Kaczyński? Zbyszek Ziobro? Trudne kwestie, fundamentalne pytania. A może Stwórca stwarza bez refleksji o sensie swojego stworzenia? Czyni stworzenie samo dla siebie, a nie dla głębszych sensów? Chyba jednak nie, bo starość w większości kultur ma swoje godne miejsce. W takim Egipcie starcy na tronie doczekiwali się najgodniejszych pogrzebów, a na potrzebę ich unieśmiertelnienia stworzono całą doktrynę, z „Księgą umarłych”, mastabami, piramidami i Doliną Królów na zachodnim brzegu Nilu. W Egipcie starcy byli w cenie. Także w Grecji, gdzie zasiadali w Geruzji (Sparta) czy Aeropagu (Ateny). Ceniono ich u Fenicjan i w Rzymie.

Jest jeden tylko wyjątek. Jedna, upadła dawno temu, dość infantylna cywilizacja, która pozostawiła po sobie fotografię absolutnego kultu młodości. To sztuka kreteńska z drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Freski odkryte przez Arthura Evansa w Knossos i na wyspie Thira uderzają doskonałością ludzkich postaci. Może to tylko złudzenie, które rodzi się z niewielkiej ilości zachowanych przedstawień, ale trudno się oprzeć wrażeniu, że zarówno ocalałe (odtworzone?) na terenie pałacu freski, jak i wszystkie eksponaty w muzeum w Heraklionie aż emanują kultem młodości. Właściwie poza nim nic w tej sztuce się nie liczy. Starość nie istnieje. Szczupłe sylwetki paziów, młodzieńców w procesjach, młodzi wirujący w tańcu z bykami, słynna „Paryżanka”; na żadnej z tych postaci nie ma ani cienia stygmatu upływającego czasu. Kobiety z wybujałą, zawsze odkrytą piersią. Mężczyźni z talią jak u osy. Pełna adoracja młodzieńczego piękna. Oszałamiająca, egoistyczna i rozpychająca się doskonałość estetyczna.

To jedyny precedens, jedyni prekursorzy naszych czasów. Oczywiście, szaleństwo kreteńskiej estetyki minęło przysypane zgliszczami historii.

5

Upadło, by obudzić się całkiem niedawno. I zgasnąć chwilę temu. Najpierw się jednak obudziło. Kiedy to było? Lata 50., 60. minionego stulecia. Po koszmarze wojny nagła eksplozja kultu młodości. Powiedzmy, że jego symbolem stała się młoda Brigitte Bardot z filmu „I Bóg stworzył kobietę” Rogera Vadima. Film jest legendarny; ubóstwił młodość i nieokiełzaną urodę. Nienachalny erotyzm i delikatną, ale magiczną kobiecość. Był początkiem rewolucji seksualnej w kinie i szerzej – w sztuce.

Po nim przyszły następne. Każdy z kontynuatorów Vadima szedł o krok dalej. Odsłaniał więcej. Zarówno w sferze psychiki, jak i ciała; zdejmując kolejne części bielizny u pań i panów. Coraz bliżej dzikiej, rozpasanej, nieznającej ograniczeń biologii.