Maria Szczepańska: Można „celować” w sędziego, który statystycznie nie odmawia

Kodeks postępowania karnego przewiduje możliwość zastosowania tzw. warunkowego tymczasowego aresztowania. Zgodnie z jego art. 257 § 2 sąd może zastrzec, że tymczasowe aresztowanie ulegnie zmianie pod warunkiem złożenia w określonym terminie poręczenia majątkowego w określonej wysokości. Postanowienie sądu jest wykonalne z chwilą jego wydania, co oznacza, że podejrzany jest zwolniony z aresztu najpóźniej po wpłacie i protokolarnym przyjęciu poręczenia majątkowego (czyli nawet przed rozpoznaniem zażalenia od tego postanowienia).

W ciągu ostatnich kilku lat wprowadzono przepisy, które znacznie utrudniają stosowanie tzw. warunkowego tymczasowego aresztowania. Art. 257 § 3 k.p.k. umożliwia prokuratorowi wniesienie „sprzeciwu”, a art. 266 § 1a k.p.k., stanowi, że prokurator albo sąd może uzależnić przyjęcie przedmiotu poręczenia majątkowego od wykazania przez osobę składającą źródła pochodzenia tego przedmiotu.

Czytaj więcej

Rzecz o prawie

Jacek Dubois: Rzecz o bezradnym prokuratorze

Większość wniosków o tymczasowe aresztowanie nie jest ustawową koniecznością, tylko przejawem mody wykreowanej przez poprzedniego prokuratora generalnego.

Daleko nam do europejskich standardów

Na początku lutego tego roku Naczelna Rada Adwokacka złożyła do Sejmu RP projekt ustawy o zmianie kodeksu postępowania karnego, który zakłada m.in. usunięcie przepisu dotyczącego „sprzeciwu” prokuratora.

Samo wprowadzenie przepisu art. 257 § 3 nowelizacją k.p.k. z 2019 r. było od początku krytykowane przez środowiska prawnicze. Nic dziwnego, skoro umożliwienie wniesienia sprzeciwu drastycznie narusza zasadę „równości broni” i de facto oznacza, że o tymczasowym aresztowaniu w praktyce decyduje prokurator (będący stroną postępowania incydentalnego), a nie sąd (będący jego gospodarzem). Prokuratorowi, podobnie jak podejrzanemu i jego obrońcy, przysługuje prawo do złożenia zażalenia na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania, jeśli nie zgadza się z opinią sądu, do czego ma pełne prawo.

Kolejnym przepisem, który wymaga zmiany, jest art. 266 § 1a k.k., jednakże proponowany przez Naczelną Radę Adwokacką projekt ustawy nie przewidywał jego wykreślenia. A szkoda.

Przepis art. 266 § 1a k.p.k. (w obecnym brzmieniu) daje prokuratorowi kolejną możliwość zablokowania lub odwleczenia przyjęcia poręczenia majątkowego, a w konsekwencji zwolnienie podejrzanego z aresztu śledczego. Może bowiem dojść do sytuacji, w której pomimo wydania przez sąd postanowienia nieuwzględniającego wniosku prokuratora o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania i zastosowania zamiast tego środka poręczenia majątkowego, prokurator zakwestionuje źródło środków lub opóźni spisanie protokołu przyjęcia poręczenia majątkowego. Podobnie jak w przypadku tzw. sprzeciwu, prokurator ma dodatkowe, szersze uprawnienia od obrony.

Rozszerzenie uprawnień prokuratora do stosowania tymczasowego aresztowania już raz pojawiło się w polskiej procedurze karnej, w czasach PRL. Wprowadzone po wojnie przepisy drastycznie różniły się od obowiązujących w czasach przedwojennych. Podstawy stosowania tymczasowego aresztowania były bardzo szerokie, a kodeks wprowadzał nawet kategorię obowiązkowego stosowania tymczasowego aresztowania. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. pierwotnie utrzymał uprawnienia prokuratora do stosowania tymczasowego aresztowania, ograniczając je wyłącznie na etapie postępowania przygotowawczego.

Dopiero w 1996 r. (sic!) kompetencje te na nowo oddano sądom, ale daleko nam nadal do standardów europejskich (pod względem intensywności wykorzystania tymczasowego aresztowania Polskę wyprzedza tylko Grecja i Słowenia).

Utrzymywanie takiego rozwiązania w procedurze karnej również zaburza zasadę „równości broni”, a konieczność przywrócenia brzmienia przepisu art. 266 k.p.k. sprzed czerwca 2021 r. dostrzegł – wśród innych koniecznych zmian – Krakowski Instytut Prawa Karnego.

Projekt nowelizacji kodeksu postępowania karnego i niektórych innych ustaw przygotowany na początku kwietnia 2024 r. przez KIPK zakłada szereg zmian w orzekaniu o tymczasowym aresztowaniu, które zbliżą nas do standardów europejskich.

Po pierwsze, autorzy projektu proponują rozwiązania, które zapewnią znacznie większą transparentność rozpoznawania wniosków o tymczasowe aresztowania. Przede wszystkim projekt ustawy zakłada jawność posiedzeń w przedmiocie rozpoznania tych wniosków, co z jednej strony (jak podkreślają autorzy projektu) spowoduje „element presji na aktorów postępowania (sędziów, prokuratorów i obrońców)”, a z drugiej strony umożliwi społeczeństwu lepsze zrozumienie praktyki stosowania tymczasowego aresztowania.

Nie można bowiem zapominać, że znaczna część społeczeństwa jest zdania, że można aresztować osobę niewinną (tak przynajmniej wynika z badań przeprowadzonych przez Instytut Badan Pollster w 2022 r.). Tu niestety nie pomagają również dziennikarze, którzy niejednokrotnie zapominają o domniemaniu niewinności i w samych tytułach potrafią przesądzić o winie podejrzanych.

Prokurator musi wykazać

Po drugie, projekt zakłada zwiększenie kontradyktoryjności posiedzenia aresztowego i – słusznie – przerzuca na prokuratora ciężar ustnego wykazania, z jakich względów uznał, że konieczne jest zastosowanie izolacyjnego środka zapobiegawczego oraz wskazania czynności, które planuje przeprowadzić w ciągu wnioskowanego czasu tymczasowego aresztowania.

Co więcej, projekt przewiduje skrócenie okresu maksymalnego zastosowania tymczasowego aresztowania z trzech miesięcy na miesiąc, a w razie próby przedłużenia stosowania gwarantuje możliwość wyłączenia sędziego, który już wcześniej wypowiedział się m.in. o prawdopodobieństwie popełnienia przestępstwa (co zgodnie z przyjętą przez sądy rejonowe praktyką miało niestety miejsce notorycznie).

Papier zniesie wszystko

Po trzecie, sąd, dokonując kontroli wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania, będzie miał możliwość dokonania kontroli przyjętego przez prokuratora opisu czynu oraz kwalifikacji prawnej. Dotychczas prokurator mógł sporządzić właściwie dowolną konstrukcję zarzutu w myśl zasady, że „papier zniesie wszystko”, a ewentualna kontrola zarzutów możliwa była dopiero po skierowaniu aktu oskarżenia do sądu.

Na marginesie wskazać należy, że przedstawione podejrzanemu zarzuty stanowią również podstawę do stosowania zabezpieczeń majątkowych, a ich sądowa kontrola – również w tym zakresie – byłaby wskazana.

Po czwarte, projekt przewiduje wyczekiwaną nowelizację art. 258 k.p.k. Z jednej strony eliminuje z § 1 alternatywę przesłanki „obawy ucieczki” w postaci „braku stałego miejsca pobytu”, która powodowała, że obcokrajowcy (w tym obywatele Unii Europejskiej), którzy nie posiadali miejsca stałego pobytu w Polsce, byli właściwie z automatu tymczasowo aresztowani. Z drugiej strony eliminuje przesłankę „grożącej oskarżonemu surowej kary”, która jest traktowana w polskim orzecznictwie jako samoistna przesłanka stosowania tymczasowego aresztowania i stanowi jeden z powodów notorycznego nadużywania tego środka zapobiegawczego.

Po piąte wreszcie projekt przewiduje rozpoznanie zażaleń na tymczasowe aresztowanie w terminie trzech dni oraz – co istotne – w rozszerzonym, trzyosobowym składzie.

Powstaje zatem pytanie, czy jeszcze jakieś zmiany – w samym postępowaniu dotyczącym rozpoznania wniosków o tymczasowe aresztowanie – są konieczne? Wydaje się, że tak.

Decyzja w praktyce podjęta w chwili skierowania wniosku

W marcu 2024 r. Fundacja Court Watch Polska opublikowała drugi raport dotyczący stosowania tymczasowego aresztowania w Polsce. Podane w raporcie statystyki są (delikatnie rzecz ujmując) niepokojące. Z raportu wynika, że aż 42 proc. przebadanych przez Fundację sędziów w latach 2017–2021 nie oddaliło ani jednego wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania (czyli 331 sędziów na 782 losowo przebadanych nie odmówiło prokuratorowi ani razu!).

Czy można „celować” w sędziego, który statystycznie nie odmawia stosowania tymczasowego aresztowania? Niestety tak. Zgodnie z art. 47a § 1 prawa o ustroju sądów powszechnych sprawy są przydzielane sędziom i asesorom sądowym losowo, w poszczególnych kategoriach, chyba że sprawa podlega sędziemu pełniącemu dyżur.