Majątek wspólny małżonków idzie do podziału

Z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków (art. 31 § 1 k.r.o.). W czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku (art. 35 k.r.o.).

Czytaj także:

Podział majątku po rozwodzie - poradnik "Rzeczpospolitej"

Właściwość sądu

W sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami właściwy jest sąd miejsca położenia majątku, a jeżeli wspólność ustała przez śmierć jednego z małżonków – sąd spadku (art. 566 k.p.c.). W postępowaniu o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami sąd rozstrzyga także o żądaniu ustalenia nierównych udziałów małżonków w majątku wspólnym oraz o tym, jakie wydatki, nakłady i inne świadczenia z majątku wspólnego na rzecz majątku osobistego lub odwrotnie podlegają zwrotowi (art. 567 § 1 k.p.c.). W razie sporu co do ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym sąd może w tym przedmiocie orzec postanowieniem wstępnym (art. 567 § 2 k.p.c.). Do postępowania o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, a zwłaszcza do odrębnego postępowania w sprawach wymienionych w paragrafie pierwszym, stosuje się odpowiednio przepisy o dziale spadku (art. 567 § 3 k.p.c.).

Zgodnie z art. 58 § 3 k.r.o. na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Podziału tego sąd dokonuje według ogólnych zasad przewidzianych w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz w kodeksie postępowania cywilnego. W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 13 stycznia 1978 r. (sygn. III CZP 30/77) wskazano, że przeprowadzenie w wyroku rozwodowym podziału majątku wspólnego stron nie powoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu nie tylko wówczas, gdy pomiędzy stronami nie ma sporu co do składu i sposobu podziału tego majątku, ale również wtedy, gdy wyjaśnienie spornych pomiędzy stronami okoliczności, lub też takich okoliczności, które sąd zobowiązany jest ustalić z urzędu, wymaga przeprowadzenia postępowania dowodowego w ograniczonym przedmiotowo i czasowo zakresie. Decyzję co do pozostawienia bez rozpoznania wniosku strony o dokonanie podziału majątku wspólnego w przypadku, gdy przeprowadzenie takiego podziału spowodowałoby nadmierną zwłokę w postępowaniu, sąd umieszcza – stosownie do okoliczności – albo w odrębnym postanowieniu, wydanym w toku postępowania o rozwód, albo w sentencji wyroku rozwodowego. Jednocześnie należy wskazać, że podział majątku wspólnego jest objęty fakultatywną kognicją sądu orzekającego o rozwodzie i byli małżonkowie mogą dokonać jego podziału po ustaniu wspólności w postępowaniu nieprocesowym (art. 566–567 k.p.c.) (postanowienie Sądu Najwyższego z 16 czerwca 2016 r., sygn. V CZ 25/16).

Obliczanie wartości

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w sprawach o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej stan tego majątku ustala się według chwili ustania wspólności, natomiast jego wartość oblicza się według cen z chwili dokonywania podziału. Należy też pamiętać, że stan majątku oznacza skład majątku, a nie stan poszczególnych przedmiotów wchodzących w jego skład (art. 46 k.r.o. i art. 684 w związku z art. 567 § 3 k.p.c.; postanowienie Trybunału Konstytucyjnego z 24 czerwca 2015 r., sygn. Ts 327/14, OTK-B Zb.Urz. 2015, nr 3, poz. 320, LEX nr 1944145; uchwała pełnego składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 15 grudnia 1969 r., sygn. III CZP 12/69 ; uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 26 marca 1985 r. – zasada prawna – sygn. III CZP 75/84; uchwała Sądu Najwyższego z 27 września 1974 r., sygn. akt III CZP 58/74; oraz postanowienia Sądu Najwyższego: z 15 kwietnia 1997 r., sygn. I CKU 30/97, z 26 czerwca 2013 r., sygn. II CSK 583/12). Przedmiotem rozstrzygnięcia w sprawie o podział majątku wspólnego powinien być majątek, który – co do zasady – istnieje zarówno w czasie ustania wspólności ustawowej, jak i w momencie dokonywania podziału (art. 1038 § 1 k.c. w związku z art. 46 k.r.o. i art. 684 k.p.c. w związku z art. 567 § 3 k.p.c.). Ewentualne wyzbycie się lub zniszczenie majątku wspólnego przez jednego z małżonków w czasie pomiędzy ustaniem wspólności a momentem orzekania o podziale może powodować różne konsekwencje dla postępowania działowego, w zależności od tego, czy było ono przez tego małżonka zawinione (postanowienie Sądu Najwyższego z 7 kwietnia 1994 r., sygn. III CZP 41/94 ; postanowienie Sądu Najwyższego z 3 lutego 2016 r., sygn. V CSK 299/15).

Elementy majątku

W judykaturze dominuje pogląd, że majątek wspólny małżonków obejmuje tylko aktywa, a nie pasywa (postanowienie składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 5 grudnia 1978 r., sygn. akt III CRN 194/78). Wskazuje się także, że orzeczenie o podziale majątku wspólnego nie rozstrzyga stosunku spornego pomiędzy osobą trzecią a uczestnikami postępowania działowego, zatem osoba trzecia nie może powoływać się na art. 567, 618 i 686 k.p.c. (uchwała Sądu Najwyższego z 13 lutego 1987 r., sygn. III CZP 3/87; uchwała Sądu Najwyższego z 25 listopada 2011 r., sygn. III CZP 71/11).

Zgodnie z treścią art. 46 k.r.o. w sprawach nieunormowanych w artykułach poprzedzających od chwili ustania wspólności ustawowej do majątku wspólnego, który był nią objęty, jak również do podziału tego majątku, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności majątku spadkowego i o dziale spadku, w tym również art. 1035 k.c., który stanowi, że do działu spadku stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych z zachowaniem przepisów niniejszego tytułu. Do działu spadku, a tym samym również do podziału majątku wspólnego małżonków, mają zastosowanie art. 211 k.c. i 212 k.c. Na podstawie art. 211 k.c. każdy ze współwłaścicieli może żądać, ażeby zniesienie współwłasności nastąpiło przez podział rzeczy wspólnej, chyba że podział byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości. Rzecz, która nie daje się podzielić, zgodnie z art. 212 § 2 k.c., może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli z obowiązkiem spłaty pozostałych albo sprzedana stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Natomiast jak stanowi art. 625 k.p.c., w postanowieniu zarządzającym sprzedaż rzeczy należących do współwłaścicieli sąd bądź rozstrzygnie o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli, bądź też tylko zarządzi sprzedaż, odkładając rozstrzygnięcie o wzajemnych roszczeniach współwłaścicieli oraz o podziale sumy uzyskanej ze sprzedaży do czasu jej przeprowadzenia. Szczególny przepis dotyczący zniesienia współwłasności w drodze sprzedaży nieruchomości stanowi art. 1067 k.p.c., zgodnie z którym postępowanie egzekucyjne w celu zniesienia współwłasności nieruchomości w drodze sprzedaży publicznej może być wszczęte na podstawie tytułu wykonawczego, który postanawia, że zniesienie współwłasności ma być przeprowadzone w drodze sprzedaży nieruchomości. Mając na względzie wyżej wymienione regulacje prawne, które mają odpowiednie zastosowanie do podziału majątku wspólnego, uzasadniony jest wniosek, że sądowy podział majątku wspólnego polega na podziale fizycznym rzeczy wchodzących w skład tego majątku (art. 211 k.c.) bądź na przyznaniu rzeczy jednemu z małżonków z obowiązkiem odpowiedniej spłaty drugiego małżonka albo na sprzedaży rzeczy stosownie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego (art. 212 § 2 k.c.). Dlatego istnienie orzeczenia sądowego o podziale całości lub części majątku wspólnego można przyjąć tylko wtedy, gdy w stosunku do wszystkich lub części składników tego majątku zapadło jedno z rozstrzygnięć wymienionych w art. 211 i 212 § 2 k.c. Należy pamiętać, że ich cechą charakterystyczną jest to, że albo same znoszą stosunek współwłasności rzeczy, które podlegają podziałowi albo też umożliwiają osiągnięcie tego celu poprzez przymusową sprzedaż rzeczy na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. A contrario za sądowy podział majątku wspólnego małżonków nie może być uznane orzeczenie sądu, które nie zawiera jednego z wyżej wymienionych rozstrzygnięć wobec rzeczy, które wchodzą w skład tego majątku. W sytuacji rozstrzygnięcia, które znosi współwłasność rzeczy poprzez jej sprzedaż na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, istotne jest to, żeby orzeczenie sądu zawierało stanowcze, bezwarunkowe i bezterminowe postanowienie o sprzedaży tej rzeczy (postanowienie Sądu Najwyższego z 27 lipca 2010 r., sygn. II CSK 16/10).

Liczą się tylko aktywa

W orzecznictwie jednolicie przyjmuje się, że w sprawach o podział majątku wspólnego małżonków po ustaniu ustawowej wspólności majątkowej przedmiotem podziału są tylko aktywa, a wśród nich w szczególności prawo własności (współwłasności) rzeczy, użytkowanie wieczyste i prawa rzeczowe ograniczone, jak również wierzytelności, inne roszczenia i prawa majątkowe oraz ekspektatywy ich nabycia. Natomiast podział nie obejmuje długów – w każdej postaci – oznacza to, że sąd w zasadzie nie ustala ich istnienia i wysokości (wartości), nie orzeka też o ich spłacie. Przyjmuje się również, że długów zaciągniętych przez oboje małżonków nie można rozliczać, gdyż mimo podziału majątku wspólnego dług nadal istnieje, a przerzucenie długu tylko na jednego z małżonków godziłoby w prawa wierzycieli. W kontekście spłaty kredytu, które nastąpią po zakończeniu postępowania o podział majątku wspólnego, to w uchwale składu siedmiu sędziów z 27 lutego 2019 r. (sygn. III CZP 30/18) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że art. 618 § 3 k.p.c. nie wyłącza dochodzenia pomiędzy małżonkami roszczenia o zwrot kwoty zobowiązania zabezpieczonego hipoteką, spłaconego przez jednego z nich po uprawomocnieniu się postanowienia o podziale majątku wspólnego. Spłaty takie w oczywisty sposób nie mogą być rozliczane w postępowaniu działowym (postanowienie Sądu Najwyższego z 13 marca 2020 r., sygn. III CZP 64/19).

W sprawie o podział majątku wspólnego małżonków, który obejmuje nieruchomość obciążoną hipoteką zabezpieczającą udzielony małżonkom kredyt bankowy, sąd, przyznając tę nieruchomość na własność jednemu z nich, ustala wartość tej nieruchomości z pominięciem wartości obciążenia hipotecznego, chyba że zachodzą istotne powody, które przemawiają za jego uwzględnieniem (uchwała Sądu Najwyższego z 25 lipca 2019 r., sygn. III CZP 14/19).

Należy również wskazać, że po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej w postępowaniu o podział majątku wspólnego sąd nie orzeka o podziale majątku spółki cywilnej, której małżonkowie byli wspólnikami (postanowienie Sądu Najwyższego z 16 listopada 2018 r., sygn. akt I CKN 639/17).