David Harris, były szef AJC: Nie jeżdżę po Polsce, szukając oznak wdzięczności

Wspominał Pan, że należy do nielicznej grupy amerykańskich Żydów, których przodkowie nie pochodzą z Polski.

W Polsce często się słyszy, że 80 proc. amerykańskich Żydów ma polskie korzenie. Muszę być jakimś wyjątkiem.

Jest Pan tego pewien?

Moja matka urodziła się w Moskwie, ojciec w Budapeszcie. Dziadkowie po linii mamy pochodzili z Białorusi, i to nie z tej części, która kiedyś znajdowała się w granicach Polski. Dziadkowie ze strony ojca urodzili się we Lwowie.

W którym roku?

Tuż przed początkiem XX wieku, w 1898 lub 1899 roku. Moja babcia, którą dobrze znałem, mówiła płynnie po węgiersku, polsku, rosyjsku, niemiecku, angielsku i w jidysz. Może dla Polaków była Polką, dla Rosjan Rosjanką, a dla Węgrów – Węgierką.

Niestety, mogło być też tak, że dla nikogo nie była „swoja”.

Tego nie wiem. Bardzo wielu członków AJC (American Jewish Committee – przyp. red.) pochodzi z Polski. Tak jest w przypadku Harriet Schleifer, naszej prezydent, czy Stevena Zelkowitza. Jak wspominałem, w moim domu nie było obsesji na temat Polski. Wydaje mi się, że byliśmy skupieni na innych kwestiach.

Dużą rolę w przypadku mojej rodziny odegrała Ameryka. Historia moich bliskich, którzy przed przyjazdem do Stanów Zjednoczonych doświadczyli faszyzmu, nazizmu, kolaboracjonizmu i komunizmu, to coś więcej niż historia emigracji. Trudno nawet wyrazić, jak wielką rolę w ich życiu odegrała Ameryka, nie chodziło tylko o pracę czy mieszkanie. Niosła ona dla nich metafizyczne i duchowe treści, bo oznaczała azyl, dom, możliwości, przyszłość. Wszystko to, czego do tej pory im brakowało. Niezależnie od miejsca, w którym się znajdowali, ich byt był zawsze zagrożony. Nigdzie nie byli do końca u siebie. Najbliżej chyba było im do Francji, ale zdarzyło się Vichy, zdarzył się Pétain. Vichy to nie były dwie czy trzy osoby kolaborujące z nazistami, ten rząd miał we Francji swoje podłoże społeczne.

Dla rodziców Ameryka była świętością. Pamiętam kłótnie, w szczególności z moją matką, w czasach wojny w Wietnamie, kiedy wielu młodych ludzi w Stanach się buntowało. Byłem wtedy studentem i przyjeżdżałem do domu z moimi wywrotowymi poglądami. Byliśmy tylko we dwójkę, ona i ja, ojciec odszedł, kiedy miałem jedenaście lat. Mama nigdy nie wyszła ponownie za mąż. Siedzieliśmy więc we dwójkę przy stole i dyskutowaliśmy o wojnie w Wietnamie. W pewnej chwili mama powiedziała do mnie: „Czyś ty oszalał? Rozumiem, że nie odpowiada ci stanowisko Ameryki. W porządku. Ale czy masz pojęcie, czym Ameryka jest dla nas? Nie narażaj nas, nie ryzykuj. To jest nasza ostatnia szansa”.

Czytaj więcej

Plus Minus

Niezniszczalny Fernando Alonso. Marzenie o triumfie nr 33

Wiek to tylko liczba – tę maksymę, przypisywaną arcymistrzowi tenisa Rogerowi Federerowi, w świecie motorsportu realizuje Fernando Alonso. Największe sukcesy dwukrotnego mistrza świata Formuły 1 zdążyły pokryć się grubą warstwą kurzu, ale dobiegający 42. urodzin Hiszpan przeżywa właśnie drugą, jeśli nie trzecią młodość.

Jaka była Pańska reakcja?

Pamiętam bardzo wyraźnie jej przerażenie. Mówiłem: „To, co Ameryka robi, jest okropne. Czy rzeczywiście jesteśmy demokracją, czy stoimy po stronie dobra?”. A ona po prostu nawrzeszczała na mnie. „Jak śmiesz?” Zapadło mi to głęboko w pamięć.

Wracając do Polski, chciałem zaznaczyć, że nie budowaliśmy swej tożsamości wokół waszego kraju. Moja mama czasem mówiła, że Polska to antysemickie państwo. Nie pamiętam, jak na to reagowałem. Byłem młody i zakładałem, że skoro moja matka tak twierdzi, zapewne są ku temu powody. Pochodziła z Europy i Polska musiała się pojawić w którymś momencie emigracji, gdzieś pomiędzy Francją, Białorusią a Moskwą. Było to mówione jako coś oczywistego, jakby oznajmiała, że Rzym jest stolicą Włoch albo że pizza to włoska potrawa. To padało w przelocie, en passant. Pamiętam, że moja mama mówiła jeszcze, że Polki są piękne. Nie wiem, dlaczego to podkreślała, może dlatego, że ojciec oglądał się za kobietami. Zatem dwie rzeczy: antysemityzm i piękne kobiety. Do Polski przyjechałem dopiero po dołączeniu do AJC, zatem moja pierwsza wizyta musiała mieć miejsce w późnych latach osiemdziesiątych.

Jak Pan wspomina tę podróż?

Moja wizyta przypadła na czas transformacji, tuż po wydarzeniach 1989 roku. Wcześniej spędziłem trochę czasu w Związku Radzieckim, w Rumunii, na Węgrzech, ale nie w Polsce. Nie poznałem więc polskiego komunizmu, lecz – jak na osobę ze świata Zachodu – bardzo dobrze znałem komunizm radziecki. Tym, co mnie zaciekawiło, były dramatyczne wydarzenia, które przyczyniły się do upadku tego ustroju. Pozostaje to zresztą jednym z moich głównych zainteresowań. Dla zewnętrznego obserwatora świat żydowski może wydawać się monolitem, a w związku z tym zainteresowania żydowskich organizacji powinny być takie same. Nic bardziej mylnego, to zresztą temat na oddzielną książkę. Tym, co wyróżnia AJC, było to, jak wielką szansę dostrzegliśmy w rozmontowaniu sowieckiego imperium. Polska nie jest tu wyjątkiem. Była to moja motywacja, by odwiedzić Polskę. Nie zamierzałem przesiadywać w kawiarniach i rozprawiać, kto co komu zrobił w latach trzydziestych. Uważałem, że na te debaty przyjdzie jeszcze czas. Chciałem zobaczyć, doświadczyć nowej Polski, poczuć tę niesamowitą energię. Miałem szczęście, że moja organizacja podzielała mój entuzjazm. Dostrzegałem cztery wielkie szanse o znaczeniu historycznym.

Po pierwsze, to był początek końca komunizmu, co oznaczało koniec zimnej wojny i koniec podziału Europy. Coś naprawdę wielkiego!

Po drugie, to była szansa dla Izraela. Decyzją Kremla kraje bloku wschodniego, z wyjątkiem Rumunii, w 1967 roku zerwały stosunki dyplomatyczne z Izraelem. W jakiś sposób Ceausescu udało się zachować pewną niezależność w relacjach zagranicznych. Pod koniec lat osiemdziesiątych Polska i Węgry zaczęły odmrażać kontakty z Izraelem. Kiedy komunizm upadł, otworzyły się ogromne możliwości, by nawiązać relacje w pełnym tego słowa znaczeniu – dyplomatyczne, ekonomiczne, handlowe, kulturalne. Jednocześnie kraje te, włączając Polskę, wspierały swego czasu największych wrogów Izraela. Przykładowo, Polska oraz NRD dały schronienie i wsparcie grupom terrorystycznym Carlosa czy Abu Nidala. Na arenie ONZ kraje komunistyczne wspierały akcję Zionism is racism. Brały udział w uzbrajaniu krajów wrogich Izraelowi. Jednak w czasie transformacji ustrojowej pojawiła się szansa na zwrot w stosunkach dyplomatycznych. Patrząc z perspektywy czasu, nastąpił przełom. Dziś to kraje postkomunistyczne mają w Europie najlepsze stosunki z Izraelem. Stało się tak nie przez przypadek. Po przełomie 1989 roku nowe władze, zrywając z polityką swoich poprzedników, czyniły wiele wysiłku, by odbudować relacje z Izraelem i zmienić wizerunek Polski jako kraju nieprzychylnego Żydom.

Po trzecie, przemiany za żelazną kurtyną stały się szansą, by poszerzyć nasze rozumienie Shoah, uzupełnić wiedzę na temat Holokaustu i upamiętnić żydowskie ofiary. W czasie komunizmu również ten temat był całkowicie zinstrumentalizowany i upolityczniony. Na przykład wystawa w Państwowym Muzeum Auschwitz-Birkenau prezentowała Holokaust niemal wyłącznie przez pryzmat zwycięstwa komunizmu nad faszyzmem. Lista ofiar obozu była ułożona alfabetycznie, w związku z tym Żydzi zajmowali ostatnie miejsce na liście. Podczas zwiedzania trudno było się dowiedzieć, że Żydzi stanowili – w zależności od szacunków – około 85 proc. ofiar.

Po czwarte, była to wielka szansa, by odtworzyć więzi z polskimi Żydami. Otwarcie wesprzeć odradzającą się społeczność żydowską w Polsce i innych krajach bloku wschodniego. Porównajmy, jak wygląda życie żydowskie w Polsce dziś, a jak wyglądało w latach siedemdziesiątych czy dziewięćdziesiątych na Litwie, Łotwie, w Estonii, Białorusi, Ukrainie, Rosji czy w Czechach.

Pierwszy niekomunistyczny rząd Polski po 1989 roku, z Tadeuszem Mazowieckim na czele, podjął decyzję o uczynieniu Warszawy miejscem tranzytowym dla Żydów, którzy opuszczali Związek Radziecki w latach dziewięćdziesiątych. To była ważna deklaracja polityczna, komunikująca, że Polska po upadku komunizmu nie chce być postrzegana jako kraj antysemicki, opresyjny. Jak te wydarzenia wyglądały z Pana perspektywy?

Izrael szukał punktu tranzytowego, który mógłby służyć Żydom emigrującym ze Związku Radzieckiego do Izraela. Brzmi to jak oczywistość, ale nie było wcale proste. Przez dwie dekady punktem tranzytowym był Wiedeń. Austriacy zgodzili się pełnić tę funkcję, ale pod warunkiem, że emigranci sami będą decydować o docelowym kraju emigracji. Na początku praktycznie wszyscy sowieccy Żydzi, którzy znaleźli się w Wiedniu, po jednym albo dwóch dniach jechali bezpośrednio do Izraela. Z biegiem czasu, mniej więcej od 1975 roku, coraz więcej Żydów przybywających do Wiednia chciało emigrować do Stanów Zjednoczonych lub Kanady. Izrael nie mógł nic na to poradzić.

Po upadku komunizmu w 1989 roku pojawiły się dwie możliwości. Kraje Europy Środkowej, na przykład Polska i Węgry, mogły zabezpieczyć trasę Moskwa–Warszawa, Moskwa–Budapeszt, a potem Warszawa–Tel Awiw, Budapeszt– Tel Awiw. Pod pewnymi względami problem byłby rozwiązany, przynajmniej dla Izraela. Drugą opcją, choć na tamten moment pozostawało to w sferze marzeń, były bezpośrednie loty z Moskwy, Kijowa czy Odessy do Tel Awiwu. To miało nadejść później.

Czytaj więcej

Plus Minus

Sienkiewicz, Venclova, Mann. Litwa szlakiem literackim

Wstydliwe przyjemności, świecące chodniki, ślady Kmicica i Thomasa Manna – od Kłajpedy do Poniewieża, z tankowaniem w Suwałkach.

Z punktu widzenia Stanów Zjednoczonych wolność decyzji radzieckich Żydów przez wiele lat była priorytetowa i bardzo wielu emigrantów przyjechało do USA. Pod koniec lat osiemdziesiątych Stany Zjednoczone zaczęły zmieniać swoje podejście. To była już nieco inna emigracja niż wcześniejsi refusnicy (Żydzi z ZSRR, którym radzieckie władze odmówiły emigracji z kraju – przyp. red.), coraz częściej byli to ludzie, których historie nie miały wiele wspólnego z żydowskimi losami, raczej szukali oni możliwości ucieczki z ZSRR. Jednocześnie Icchak Szamir, ówczesny premier Izraela, wysyłał sygnał prezydentowi George’owi H.W. Bushowi: Izrael potrzebuje tych ludzi. Potrzebuje odrodzenia syjonizmu, lekarzy i inżynierów, młodych osób – od nich zależy przyszłość Izraela. Wpuszczając tych ludzi do Stanów Zjednoczonych, odmawiacie Izraelowi tej przyszłości. Z różnych powodów Amerykanie w tamtym czasie byli otwarci na ten argument – co było zmianą w stosunku do lat siedemdziesiątych.

Jeśli chodzi o Polskę – i nie tylko, bo także o Czechy, Słowację, Węgry, potem kraje bałtyckie – istniała ogromna potrzeba podkreślenia uzyskanej dopiero co wolności i niezależności. Działo się to na wielu płaszczyznach, jedną z nich był stosunek do Izraela.

Decyzja Warszawy, by włączyć się w proces emigracji, umożliwiała zatem „zyskanie punktów” w Stanach Zjednoczonych, w Izraelu, u amerykańskich Żydów, ale przede wszystkim była to okazja do utrudnienia życia Kremlowi. Premier Mazowiecki spotkał się z przedstawicielami AJC w Chicago, podczas swej wizyty w Stanach Zjednoczonych, i poruszono wówczas kwestię tranzytu emigrantów, poprosiliśmy premiera o wsparcie. Oczywiście nie mogę stwierdzić, jaką rolę w podjęciu tej decyzji przez Polskę odegrało AJC. Ale dopóki nie pojawiły się bezpośrednie loty z Moskwy, Warszawa i Budapeszt wspierały logistykę migracji Żydów ze Związku Radzieckiego do Izraela.

Budapeszt w pewnym momencie zrezygnował z powodu obaw przed atakami terrorystycznymi. Z polskiej perspektywy, oprócz motywacji, o których Pan wspomina, ważne było również otwarcie kanałów współpracy z CIA, agencjami izraelskimi. Można powiedzieć, że zapoczątkowało to powstanie sił specjalnych w demokratycznej Polsce.

To był ważny moment, pod wieloma względami.

Dlaczego AJC zdecydowało się popierać kraje postkomunistyczne w dążeniu do NATO?

Wynika to właśnie z tych czterech zagadnień, o których wspominałem wcześniej. Nasza decyzja, by w latach 1997–1998 poprzeć aspiracje Polski, Czech i Węgier do wstąpienia do NATO, nie była dyktowana potrzebą chwili, tylko wynikała z nadziei, jakie pokładaliśmy w upadku żelaznej kurtyny. Żadna inna żydowska organizacja nie poparła tych starań. Wiele było przeciwnych.

Jakie argumenty wysuwali przeciwnicy rozszerzenia NATO?