Obóz w Łodzi. Gehenna ulicy Przemysłowej

Uli i Gienia Grendów nie miał kto obronić – zresztą jak obronić „dzieci terrorysty", które zesłano do obozu na pewną śmierć? Umierać miały wolno – z głodu, zimna, wycieńczającej pracy i zaszczucia. Tak jak kilka tysięcy podobnych im nieletnich uwięzionych w obozie na Przemysłowej w Łodzi.

Myszy w obozie nie było

Wzorowany na niemieckim obozie dla nieletnich w Morigen w Dolnej Saksonii obóz dla polskich dzieci w Łodzi powstał 1 grudnia 1942 r. Pierwszych więźniów przywieziono dziesięć dni później. Do 18 stycznia 1945 r. przewinęło się przezeń kilka tysięcy dzieci w wieku od 2 do 16 lat; śmierć poniosło 200 z nich – przynajmniej tyle jest udokumentowanych. Ocalało ponad 800, do dziś żyje garstka.

Utworzono go na 5-hektarowej działce przylegającej do łódzkiego getta, co gwarantowało, że mało kto się o nim dowie. Choć nazywany był obozem poprawczym, w rzeczywistości był obozem koncentracyjnym. Do obozów koncentracyjnych w Auschwitz czy na Majdanku także wywożono dzieci, obóz na Przemysłowej wyróżniał się jednak tym, że były tam osamotnione. Jedynymi dorosłymi, z jakimi miały tam do czynienia, byli ich oprawcy.

Na Przemysłową trafić można było za przynależność do ruchu oporu, za konspirowanie rodziców, za „włóczęgostwo" czy kradzieże. W rzeczywistości trafiało się za polskość. – Niemcy siali propagandę, że opiekują się tam bezdomnymi sierotami – mówi Urszula Grenda-Susz. – A półsierotę sami ze mnie zrobili. Do dziś nie mogę się pogodzić z tym, że ojciec nie ma grobu. W 1941 r. wywieźli go do Dachau, a potem z Mauthausen przyszła wiadomość, że nie żyje. Dwóch starszych braci w 1942 r. zamknęli w Forcie VII w Poznaniu, a starszą siostrę wywieźli do Rzeszy na roboty, a stamtąd do Auschwitz, gdzie po trzech miesiącach zmarła – wieścią o tym uraczyli nas w Wigilię Bożego Narodzenia. Mamę wciąż nachodziło gestapo, to nas porozdzielała – 14-letniego Jurka i sześcioletnią Domicelę wysłała do dalszej rodziny, a mnie i 16-letniego Gienka zostawiła przy sobie. Gdy w 1943 r. zabrali ją do Auschwitz, zostaliśmy sami.

Czytaj więcej

Plus Minus

Wysiedli w Auschwitz, myśleli, że na krótko

W pierwszym roku funkcjonowania utworzonego dla Polaków KL Auschwitz zmarł co trzeci więzień. „Kwarantanna" jak w pigułce skupiała sedno obozu koncentracyjnego: brutalność i odczłowieczenie.

Rodzina Grendów mieszkała w Mosinie pod Poznaniem. Konspiracja trzymała się tam mocno, więc każdy był podejrzany. – Ojciec walczył w I wojnie światowej, to może automatycznie go wzięli za powstańca wielkopolskiego? Nie wiemy, żeby działał w podziemiu, mimo to w dokumentach obozowych figurowaliśmy jako „dzieci terrorysty" – wspomina pani Urszula. – Polityczną chcieli ze mnie zrobić. Owszem, od jednego z Hitlerjugend oberwałam raz, bo mijając go w drodze do szkoły, nie „pozdrowiłam" go słowami „Heil Hitler!". Umiałam, w ogóle po niemiecku sporo umiałam, ale przecież nie wszystko godzi się mówić. Zgarnęli mnie we wrześniu 1943 r. tak, jak stałam – w fartuszku podszytym wiatrem. Mnie i Gienia. Dwa tygodnie później nasz los podzielili Jurek i Domicela. Nie wiedzieliśmy jeszcze, że spotkamy się dopiero po latach: Gienka z obozu wywiozą na roboty do Gross-Rosen, a Domicelę – do obozu dziecięcego w Potulicach.

Najpierw Ulę i Gienia wsadzili w pociąg, w którym już kłębiło się od dzieci. Gdzie jechali, nie wiedzieli. Potem przesadzili ich do krytych ciężarówek i nocą wysadzili pod jakąś bramą. Oddzielili chłopców od dziewcząt, a później wszystkich po kolei spisali, pobrali odciski palców, ogolili głowy, zrobili zdjęcia, po czym odebrali rzeczy osobiste i posłali: chłopców do baraków, dziewczynki do murowanego budynku. Baraki i budynek były przegrodzone. Maluchy lokowano w osobnym obiekcie za siatką – tam później trafi Domicela. Całość otoczona była wysokim płotem.

– Kiedy weszłam do sali, zobaczyłam długie rzędy piętrowych łóżek, czy raczej prycz – mówi Urszula Grenda-Susz. – Z tych przegródek wystawały ogolone, zabiedzone główki. Pomyślałam, że trafiłam do piekła. Sala wydawała mi się wielka, w rzeczywistości było to mieszkanie, z którego wyburzono ściany. Przez dwa tygodnie nic nie jadłam, tylko piłam kawę z żołędzi i płakałam. Starsze dziewczynki przytulały takie, jak ja.

Rankiem nowo przybyłym wręczono drelichowe mundurki, drewniaki, które dzieci nazywały „klumpami", koce oraz poobijane miski, garnuszki i aluminiowe łyżki. Na śniadanie dostawali suchą pajdę chleba twardego jak glina i kubek „kawy"; na obiad – zupę z odpadków brukwi, kapusty, buraków, szpinaku czy jarmużu; na kolację znowu kubek „kawy". Na dnie miski z zupą leżał piasek, bo warzywa w skórce przed ugotowaniem były ledwo opłukane, a czasem przed zjedzeniem trzeba było wyciągnąć z niej robaki. Myszy w obozie nie było – dzieci je pozjadały.

Na chwałę Rzeszy

Przez cały obóz Urszula Grenda-Susz nie widziała mydła. – Do ubikacji chodziło się daleko, do dziś się zastanawiam, czym się podcieraliśmy – mówi. – Załatwiałyśmy się też do wiader na korytarzu, które trzeba było potem wynosić. Ciężkie były, a za uronienie bili.

Jedną z obozowych „pamiątek" jest odmrożenie na kciuku, którego pani Urszula dostała podczas obierania ziemniaków dla wachmanów w czasie mrozu. – Potem wyplatałam kwiaty i koszyki z celofanu w blumensztubie – wspomina. – A później młoteczkiem prostowałam igły dziewiarskie. Za mała byłam na tak precyzyjne zajęcie i zbyt dużo krzywych igieł wrzucałam do pojemnika z prostymi. Wyrzucili mnie za to, ale pracować i tak należało na okrągło: przy porządkowaniu terenu obozu, remontowaniu obozowych budynków; pracowało się też w zakładzie krawieckim, rymarskim, stolarskim, szewskim. Pracowało się „na chwałę Rzeszy": dla wojska wyrabiało się kosze wiklinowe na amunicję, buty ochronne ze słomy, chlebaki. A latem wysyłali nas do Dzierżążnej pod Łodzią, gdzie była filia obozu. Jedzenia było więcej niż na Przemysłowej – fasolka, marchew, ale nam nie wolno było ich jeść, inaczej bili. Pracowało się tam w polu, prało mundurki i suszyło na trawie. Starsze dziewczynki chodziły przy krowach. Ani w Łodzi, ani w Dzierżążnej nie było dni wolnych. Jak dostałam pęcherzy, które podeszły wodą, nie zwalniało mnie to z pracy. Na świerzb chorowali wszyscy – rany smarowało się czarną, śmierdzącą maścią. Jak się miało jaglicę, oczy były czerwone i nie dało się patrzeć w jasność.

Któregoś dnia do Urszuli przybiegła koleżanka i powiedziała, że Jurek nie żyje, że August – jeden z „wychowawców" – zakatował go na śmierć i Jurek leży teraz z flakami na wierzchu. – Trafił do szpitala i przeżył, ale ranę na brzuchu miał do końca życia, bo zakażenia obozowe nie chciały się goić. Chłopcy kryli się przed Augustem w przeciwpożarowych beczkach, z których wcześniej wylewali wodę. Wśród dziewczynek postrach siała Eugenia Pohl i Sydonia Bayer: biły po twarzy, kazały skakać „żabki" z uniesionymi rękami, zamykały w karcerze z wodą, w całkowitej ciemności. Po wyjściu z niego dzieci miały na mundurkach malowane farbą olejną czerwone pasy.

– Raz na apelu dostałam 20 batów, bo umywszy miskę wodą z beczki, wylałam resztki na śnieg – mówi Urszula Grenda-Susz. – Kładło się na stołku, wypinało i liczyło po niemiecku razy wymierzane pejczem. Zasłużyć na baty było łatwo, a często też szturchali, popychali, uderzali za nic.

W nocy z 17 na 18 stycznia 1945 r. ogłoszono alarm. Niemiecki żołnierz wskazał na ogień od strony obozu w Radogoszczy i zagroził, że za nieposłuszeństwo dzieci w Łodzi spotka to samo. W końcu, gdy Rosjanie zaczęli się zbliżać, Niemcy sami pouciekali. – Przyszedł do mnie Jurek i kazał się ubrać w wygrzebany gdzieś na strychu sweter i buty nie do pary – mówi Urszula Grenda-Susz. – Poszliśmy do miasta, ale ludzie bali się nas przenocować: ogolone głowy, wychudzenie i strupy zdradzały, skąd przychodzimy. Brat wrócił więc do obozu po jedzenie, a potem ruszyliśmy w stronę Radogoszczy. Nie wszystkimi „wyzwolonymi" dziećmi zdołały zająć się łódzkie rodziny i społecznicy. Tym bardziej że większość dzieci pochodziła ze Śląska, Wielkopolski, Pomorza czy Mazowsza i chciały one wrócić do siebie, odszukać bliskich.

Ciała spalonych żywcem w Radogoszczy ludzi wisiały na kratach. – W końcu postanowiliśmy iść do domu, do Mosiny pod Poznaniem – mówi pani Urszula. – Zatrzymywaliśmy się czasem na posterunkach milicji, ogrzaliśmy się i szliśmy dalej, bo nie chcieli nas trzymać. Czasem ktoś dożywił, dał ubranie, czasem podwiózł kawałek. Po drodze leżało mnóstwo trupów bez butów i pasów – zabierali je radzieccy żołnierze, bo sami chodzili w gumiakach. Każdego mijanego trupa niemieckiego żołnierza kopałam w tyłek. Potem się z tego spowiadałam – ksiądz zrozumiał, bo sam przeszedł przez Auschwitz.

Czytaj więcej

Plus Minus

Pierwsze ludobójstwo na narodzie polskim

Dzieciństwo w strachu i głodzie zakończyło się wraz z zabiciem połowy jego rodziny i zsyłką. Jako żołnierz Ludowego Wojska Polskiego po 1956 r. Henryk Majewski uwierzył w socjalizm. Aż przyszła inwazja na Czechosłowację.

Długi powrót do domu

Na ostatnim odcinku wzięło ich na ciężarówkę radzieckie wojsko. Dowieźli ich do Swarzędza, bo Poznań nie był jeszcze oswobodzony. Tam przeczekali do lutego, w końcu ruszyli dalej. Wartę przeszli, bo ściął ją mróz. Trzydzieści kilometrów marszu wycieńczyło Ulę, mimo to gdy znajomi ojca, u których się zatrzymali, namawiali ją do pozostania, wolała iść z bratem. – Po obozie zrobiłam się nieufna, zdziczałam – tłumaczy. – Dopóki mama nie wróciła, tułaliśmy się, bo nieletnim nie przysługiwało mieszkanie. Przygarnęła nas ciocia, ale gdy zgłosiła się po zapomogę dla nas, zamiast ją dać, chcieli nas zabrać do domu dziecka. Więc się ukrywaliśmy. Jurek ściągnął z Potulic Domicelę, z którą zamieszkałyśmy u jakiejś bezdzietnej kobiety, a sam zaciągnął się do poznańskiego pułku. Kiedy mama wróciła, zostaliśmy w Poznaniu, z Mosiną wiązało się zbyt wiele bolesnych wspomnień. Z mamą do domu wrócił Gienek. Okazało się, że razem siedzieli w Bergen-Belsen, ale obozy tak ich zmieniły, że rozpoznali się dopiero po nazwiskach, które wyczytywano w czasie rozdzielania angielskich paczek.