Krystyna Warylewska-Kamuś: Dzieci niewystarczająco chronione w procesie karnym

Rzetelny proces oraz obrona to podstawowe uprawnienia w świetle postanowień Karty Praw Podstawowych i europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. W celu wzmocnienia praw osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym Rada Unii Europejskiej przyjęła rezolucję dotyczącą harmonogramu działań mających umocnić ich prawa procesowe. Te działania zakładają zwiększenie współpracy w sprawach karnych poprzez przyjęcie minimalnych zasad ochrony praw procesowych jednostki. Jest to konieczny i niezbędny mechanizm wzmacniania praw procesowych jednostki oraz budowania wspólnej aksjologii europejskiej Przestrzeni Wolności Bezpieczeństwa i Sprawiedliwości. Realizuje się w ten sposób najważniejsze zasady każdego demokratycznego państwa prawa uznającego prawa człowieka i szanującego praworządność, które zostały wypracowane i przyjęte już kilkadziesiąt lat temu w drodze powszechnie obowiązującej umowy społecznej. Podobnie zresztą jak zasady, fundamentalne cele i wartości państwa prawnego odzwierciedlone w Konstytucji RP.

Niestety, od kilku lat w naszym kraju narusza się fundamentalne zasady systemu prawa Unii Europejskiej, w tym ochrony praw człowieka niezależnie od wieku uczestnika postępowania karnego.

Czytaj więcej

Prawo karne

Rok od śmierci Kamilka zaczną badać przypadki krzywdzenia dzieci

W przyszłym miesiącu może zacząć działać gremium powołane do analizy śmiertelnych i ciężkich przypadków krzywdzenia najmłodszych.

Polska nie dopełniła obowiązku transpozycji w wyznaczonym terminie (do 27 listopada 2016 r.), dyrektywy 2013/48/UE z 2 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności. Warszawa twierdzi, że obowiązujące przepisy prawa krajowego są zgodne ze wspomnianą dyrektywą, zapewniają ochronę nieletnim i nie wymagają zmian.

Bruksela - a dokładniej Komisja Europejska - nie zgadza się z tym stanowiskiem. Uważa, że Polska nie zapewniła pełnej i prawidłowej transpozycji dyrektywy. Dlatego 16 listopada 2023 r. zdecydowała o skierowaniu sprawy przeciwko Polsce do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej i zażądała nałożenia na Polskę kar finansowych w wysokości ponad 2 mln euro za każdy dzień zwłoki w transpozycji dyrektywy.

Istotna ochrona

Wspomniana dyrektywa gwarantuje podstawowe prawa każdej osoby pozbawionej wolności, niezależnie od tego, czy jest dorosła czy nieletnia, czy jest podejrzana o popełnienie drobnego wykroczenia czy poważnej zbrodni. Chodzi o prawo do niezwłocznego i skutecznego dostępu do adwokata, bezpłatnej pomocy prawnej z urzędu (jeśli osoba nie jest w stanie ponieść kosztów obrony), pouczenia o swoich prawach w sposób zrozumiały i dostosowany do wieku i poziomu rozwoju, kontaktu z rodziną i przedstawicielem organizacji zajmującej się ochroną praw człowieka.

Przepisy te mają również zapewnić skuteczną ochronę praw procesowych osób podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, a tym samym wzmocnić zaufanie do systemów sprawiedliwości państw członkowskich i ułatwić wzajemne uznawanie orzeczeń i decyzji w sprawach karnych.

Te gwarancje mają sprawić, że osoba pozbawiona wolności nie będzie narażona na naciski, wymuszenia, przemoc lub niesprawiedliwe traktowanie przez organy ścigania i wymiar sprawiedliwości. Mają też zapobiegać błędom i nadużyciom w postępowaniu karnym, które mogą prowadzić do niewinnych skazań, niewłaściwych kar lub naruszenia innych praw procesowych.

Jeszcze gorsza jest sytuacja osób nieletnich, które są szczególnie narażone na krzywdę i dyskryminację w postępowaniu karnym. Dlatego dyrektywa mająca na celu ochronę nieletnich w postępowaniu karnym gwarantuje prawo do obecności adwokata i przedstawiciela ustawowego podczas każdej czynności procesowej, przeprowadzenia czynności procesowych w sposób uwzględniający potrzeby i możliwości rozwojowe dziecka, prawo do ograniczenia lub uniknięcia pozbawienia wolności, skorzystania z alternatywnych środków rozwiązywania sporów (np. mediacja czy ugoda). Ponadto państwa członkowskie powinny zapewnić, że osoby nieletnie, które są szczególnie narażone na ryzyko naruszenia ich praw i godności, będą miały dostęp do adwokata niezależnie od tego, czy złożyły wniosek o pomoc prawną, a ich rodzice lub opiekunowie zostaną poinformowani o pozbawieniu wolności i będą mogli uczestniczyć w przesłuchaniach, chyba że sąd uzna to za sprzeczne z interesem dziecka.

Prawo do adwokata i prawo do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności to podstawowe gwarancje procesowe, które mają zapewnić skuteczną ochronę praw człowieka i podmiotowości osoby podejrzanej lub oskarżonej w postępowaniu karnym.

Niestety, polska rzeczywistość jest daleka od tych standardów.  Nie ma systemu zapewniania pomocy prawnej z urzędu dla zatrzymanych, nie ma list adwokatów dostępnych w każdym komisariacie, nie ma ścieżki zażalenia na odmowę lub opóźnienie w udzieleniu pomocy prawnej, nie ma zrozumiałych i kompletnych pouczeń o prawach zatrzymanych. 

Skutki zaniechań

Brak implementacji dyrektywy 2013/48/UE przez Polskę może mieć poważne konsekwencje dla praw nieletnich podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym, a także dla współpracy sądowej i policyjnej w sprawach karnych o znaczeniu transgranicznym w Unii Europejskiej. Brak dostępu do adwokata i prawa do porozumiewania się po aresztowaniu może prowadzić do naruszenia praw podstawowych osób podejrzanych lub oskarżonych, takich jak prawo do obrony, uczciwego procesu, domniemania niewinności, prawo do prywatności i godności. Brak transpozycji dyrektyw może podważyć zaufanie do systemu sprawiedliwości Polski i utrudnić wzajemne uznawanie orzeczeń i decyzji w sprawach karnych przez inne państwa członkowskie. Trzeba też brać pod uwagę ryzyko kary finansowej.

Jeśli nieletni nie ma adwokata, to może:

- nie być w stanie skutecznie bronić się przed zarzutami, dowodami i wnioskami organów ścigania lub sądu,

- nie znać swoich praw, obowiązków i możliwości w postępowaniu karnym,

- nie umieć zgłaszać zastrzeżeń, wniosków, dowodów, środków odwoławczych lub innych środków prawnych,

- nie być w stanie skorzystać z pomocy tłumacza, jeśli nie zna języka postępowania, biegłego (jeśli jest to konieczne do oceny jej stanu psychicznego, rozwoju, osobowości lub innych czynników mających wpływ na odpowiedzialność lub karalność), oraz psychologa, pedagoga, kuratora lub innych specjalistów (jeśli jest to konieczne do zapewnienia jej opieki, wsparcia lub resocjalizacji,

- nie być w stanie skorzystać z pomocy rodziców, opiekunów, nauczycieli lub innych osób bliskich, a także organizacji społecznych, fundacji, stowarzyszeń lub innych podmiotów, które mogą zapewnić jej pomoc prawną, materialną, edukacyjną lub inną. 

Osoba nieletnia, która nie ma adwokata, może być też narażona na naruszenie swoich praw podstawowych, takich jak prawo do domniemania niewinności, uczciwego procesu, prywatności, godności, ochrony zdrowia, edukacji, rozwoju, życia rodzinnego, wolności i bezpieczeństwa. Może być także:

- pozbawiona wolności bez uzasadnienia, proporcjonalności i kontroli sądowej,

- przetrzymywana w warunkach nieodpowiednich dla jej wieku, potrzeb i sytuacji,

- poddawana przesłuchaniom, badaniom, przeszukaniom, kontroli lub innym czynnościom, które mogą być niezgodne z prawem, niehumanitarne, upokarzające lub szkodliwe dla jej zdrowia fizycznego lub psychicznego,

- pozbawiona kontaktu z adwokatem, rodziną, przyjaciółmi lub innymi osobami, które mogą jej pomóc,

- pozbawiona informacji o swojej sytuacji, prawach, możliwościach lub perspektywach,

- pozbawiona możliwości uczestniczenia w postępowaniu, wyrażenia swojej opinii, zgłaszania swoich interesów lub skarg oraz możliwości korzystania z edukacji, opieki zdrowotnej, zajęć sportowych, kulturalnych lub innych, które mogą sprzyjać jej rozwojowi i resocjalizacji.

Ryzyko recydywy

Trzeba liczyć się też, ze zwiększeniem ryzyka recydywy. Nieletni, który nie ma adwokata, może:

- być narażony na zwiększenie ryzyka popełnienia kolejnych przestępstw lub wykroczeń,

- nie otrzymać odpowiedniej pomocy, wsparcia, opieki lub resocjalizacji, które mogłyby zapobiec jej demoralizacji, wykluczeniu, marginalizacji, uzależnieniu, agresji lub innym problemom,

- nie otrzymać odpowiedniej kary, środka wychowawczego, leczniczego lub poprawczego, który odpowiadałby jego winie, szkodzie, potrzebom i możliwościom,

- nie otrzymać odpowiedniej motywacji, zachęty, nagrody lub kontroli, które by wpływały na jego postawę, zachowanie, odpowiedzialność lub poczucie sprawiedliwości,

- nie mieć dostępu do odpowiedniej edukacji, nabywania kwalifikacji, umiejętności lub zawodu, które by umożliwiały jego integrację, adaptację, samodzielność lub rozwój.

Istotne w omawianym kontekście są też oczywiście krajowe regulacje ochronne. Przepisy ustawy z 9 czerwca 2022 r. o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich stosuje się w postępowaniu w sprawach o czyny karalne wobec osób, które dopuściły się takiego czynu po ukończeniu 13 lat, ale przed ukończeniem 17 lat. Tak wynika z art. 1 ust. 1 pkt 2 tej ustawy, z odniesieniem do przepisów dyrektywy 2016/800/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11 maja 2016 r. w sprawie gwarancji procesowych dla dzieci podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym.