Skorupka, Budnik, Pawłowicz: System kaucyjny - na zakupy pójdziemy z pustymi butelkami

W wielu krajach europejskich system kaucyjny od lat funkcjonuje z dużym powodzeniem. Pionierem jest Szwecja, w której od 1986 r. system kaucyjny obejmuje aluminiowe puszki, a od 1994 r. butelki z plastiku. W Polsce system kaucyjny ruszy 1 stycznia 2025 r. Producenci i przedstawiciele branży handlowej mają niewiele czasu na jego wprowadzenie. Przedsiębiorcy i państwo będą musieli również zrozumiale poinformować konsumentów, o co chodzi w systemie kaucyjnym.

W systemie kaucyjnym chodzi o pobieranie opłaty przy sprzedaży napojów w opakowaniach. W Polsce systemem kaucyjnym zostaną objęte: butelki jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych na napoje o pojemności do trzech litrów, łącznie z ich zakrętkami i wieczkami z tworzyw sztucznych, puszki metalowe o pojemności do jednego litra oraz butelki szklane wielokrotnego użytku o pojemności do półtora litra. W chwili sprzedaży napoju w takich opakowaniach od osoby, która nabywa go w celu spożycia, a nie dalszej odsprzedaży, będzie pobierana ustalona kwota pieniężna (kaucja). Ta kwota będzie podlegać zwrotowi w chwili oddania opakowania. Prawo do otrzymania kwoty kaucji powstaje także w wypadku zwrotu odpadu powstałego z opakowania objętego systemem kaucyjnym, co dotyczy opakowań jednorazowych oraz wielokrotnego użytku, które z różnych względów, jak zużycie czy uszkodzenie, nie nadają się już do ponownego użycia.

Czytaj więcej

Konsumenci

Będzie kaucja za butelki i puszki. Resort środowiska podał ile wyniesie

Do jednorazowych butelek z plastiku do 3 litrów, szklanych butelek wielorazowego użytku do 1,5 litra oraz metalowych puszek o pojemności do 1 litra, doliczona zostanie kaucja w wysokości 50 gr.

Dlaczego wprowadzono system?

W świetle prawa unijnego obowiązkiem państw członkowskich jest wdrażanie oraz stosowanie wszelkich środków prawnych i faktycznych przyczyniających się do mierzalnego, ilościowego zmniejszenia stosowania produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych. Dotyczy to produktów na każdym etapie ich eksploatacji oraz we wszystkich dziedzinach produkcji i konsumpcji. W tym ogólnym celu prawa unijnego szczegółowym celem jest dążenie do selektywnego zbierania odpadów, w tym odpadów opakowaniowych z butelek jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych. W tej kwestii wiodąca jest dyrektywa SUP, która wyznaczyła państwom członkowskim liczne zadania i rekomendacje.

Dla oceny efektywności systemów selektywnej zbiórki odpadów istotny jest wskaźnik ilości tak zebranych odpadów opakowaniowych do ilości takich produktów wprowadzonych do obrotu. Przykładowo, do 2025 r. ilość zebranych butelek jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych na napoje o pojemności do trzech litrów powinna być wagowo równa 77 proc. takich produktów opakowaniowych wprowadzonych do obrotu w danym roku kalendarzowym. Natomiast do 2029 r. ilość zebranych odpadów produktów jednorazowego użytku z tworzyw sztucznych powinna być wagowo równa 90 proc. takich produktów wprowadzonych do obrotu w danym roku kalendarzowym.

Dyrektywa SUP pozostawia państwom członkowskim swobodę w doborze środków i metod osiągnięcia tych celów ilościowych. Wśród rekomendowanych wymienia możliwość ustanowienia systemów zwrotu kaucji. Nowelizacja ustawy z 13 czerwca 2013 r. o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi stanowi częściową implementację dyrektywy SUP i tworzy podstawy prawne do wdrożenia systemu kaucyjnego w Polsce (tzw. ustawa kaucyjna).

Ważnymi cechami polskiego systemu kaucyjnego są powszechność i obligatoryjność. System kaucyjny obejmuje całe terytorium kraju, a w jego ramach nie uprawnia do żadnych rejonizacji. Musi zapewnić równy dostęp do systemu wszystkim jego uczestnikom – tzw. użytkownikom końcowym (konsumentom), jednostkom handlowym, ale też wszystkim innym wprowadzającym produkty w opakowaniach. Ustawa kaucyjna przewiduje, że kaucja jest pobierana, a nie że może być pobierana. W każdym sklepie zapłacimy więc kaucję. Opakowanie po napoju oddamy w każdym sklepie powyżej 200 metrów kwadratowych powierzchni sprzedażowej, gdyż na nie ustawa kaucyjna nakłada obowiązek zorganizowania na swój koszt odbioru opakowań i odpadów. W mniejszych sklepach, do 200 metrów kwadratowych powierzchni sprzedażowej, nie będzie takiego obowiązku.

Zwrot opakowań będzie więc tam możliwy, jeżeli dysponent takiego sklepu sam zdecyduje się na dobrowolne przystąpienie do systemu kaucyjnego, także do odbioru odpadów opakowaniowych. Tutaj małe placówki handlowe same o tym zadecydują. Powinny wziąć pod uwagę, że jeśli nie będą w systemie kaucyjnym również w postaci odbioru wskazanych butelek czy puszek po napojach, to mogą stracić klientów. Należy bowiem zakładać, że konsumenci zrobią zakupy tam, gdzie będą mogli jednocześnie oddać opakowania.

Ważną cechą polskiego systemu kaucyjnego jest również to, że od zwracającego opakowanie lub odpad opakowaniowy (np. butelkę z plastiku) nie można żądać okazania dowodu zakupu produktu z tym opakowaniem jako warunku zwrotu kaucji. Punkty zwrotu opakowań mogą mieć postać różnorodną – wykorzystującą nie tylko tradycyjne formy z udziałem obsługi (kasy obsługowe, punkty zbiórki), ale i automatyczny (tj. butelkomaty) – na wzór rozwiązań zastosowanych w krajach Europy Zachodniej. Zwłaszcza butelkomaty to wygodne, stosunkowo proste technicznie rozwiązanie, które automatyzuje zbiórkę odpadów. Daje korzyść konsumentom w postaci zwrotu kaucji, ale i świadomość, że odpad w postaci zużytej butelki jest poddany recyklingowi i wraca do zamkniętego obiegu. Butelkomat przez brak potrzeby bezpośredniej, stacjonarnej obsługi obniża koszty selektywnej zbiórki odpadów.

Jaka kaucja, jakie kary?

Kaucja nie może zostać dowolnie ustalona przez uczestników obrotu gospodarczego. Według ustawy kaucyjnej maksymalna wysokość kaucji wynosi dwa złote. Wysokość kaucji już dla poszczególnych rodzajów opakowań objętych systemem kaucyjnym zostanie natomiast określona w rozporządzeniu wykonawczym.

Kaucja ma stanowić zachętę do zwrotu opakowań i odpadów opakowaniowych, ale też musi uwzględniać istotny wpływ na końcową cenę produktu w chwili sprzedaży konsumentowi.

Tak jak w podobnych przypadkach prawnego ustalania wartości nominalnej w pieniądzu, rodzą się i tutaj obawy o utrzymanie realnej wartości motywacyjnej raz ustalonej kaucji, np. ze względu na inflację.

Uczestnicy systemu kaucyjnego, w szczególności wprowadzający opakowania, placówki handlowe, spółki prowadzące systemy kaucyjne, będą obciążeni koniecznością prowadzenia różnych ewidencji oraz licznymi obowiązkami informacyjnymi i sprawozdawczymi. Przykładowo przedsiębiorcy będą musieli umieszczać na opakowaniach oznakowania wskazujące na objęcie ich systemem kaucyjnym lub określające wysokość kaucji. Za nieprzestrzeganie licznych obowiązków ustawowych grożą kary pieniężne. Ustawa kaucyjna rozszerzyła katalog podstaw umożliwiających nakładanie administracyjnych kar pieniężnych, w zależności od szczegółowego przypadku naruszenia zasad systemu kaucyjnego, od 500 złotych do nawet 1 miliona złotych.

Ocena ustawy

Ustawa kaucyjna zachęci konsumentów do wielokrotnego używania opakowań szklanych oraz ułatwi zbiórkę i recykling puszek metalowych. Jest wyrazem podejścia wspomagającego gospodarkę o obiegu zamkniętym. Potwierdza pierwszeństwo zrównoważonych i nietoksycznych produktów wielokrotnego użytku oraz systemów ponownego użycia wobec produktów jednorazowego użytku.

Zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci” ustawa ustala również system rozszerzonej odpowiedzialności producenta. Producenci wskazanych opakowań będą uczestniczyć w ponoszeniu kosztów stworzenia infrastruktury do zbierania odpadów w systemie kaucyjnym. W końcu system kaucyjny jest formą zachęty ekonomicznej wspierającej dokonywanie proekologicznych wyborów przez konsumentów i ich odpowiedzialne zachowania przyjazne środowisku.

System kaucyjny odmieni nasze codzienne zakupy. Konsumentów trzeba będzie informować i edukować, jakiego rodzaju produkty należy oddawać, w jaki sposób to robić oraz jaka jest cena napoju z kaucją. Im więcej zostanie zwróconych opakowań po napojach, tym lepszy zostanie osiągnięty poziom selektywnej zbiórki odpadów narzucony dyrektywą SUP.

dr Agnieszka Skorupka jest adiunktką na Wydziale Prawa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu SWPS, Filia we Wrocławiu, adwokatką w Kancelarii Prawnej Budnik, Posnow i Partnerzy.