Wojciech Hermeliński: To pytanie nie jest tanie. Nie jest też potrzebne

Zgodnie z art. 4.1 Konstytucji RP „Naród sprawuje władzę poprzez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”, a obywatel polski ma prawo „udziału w referendum oraz prawo wybierania Prezydenta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat” (art. 62. 1).

Przewidziane w konstytucji referenda mogą mieć różne znaczenie w zależności od kryteriów klasyfikacji. Konstytucja z 1997 r. przewiduje trzy rodzaje referendum: referendum ratyfikacyjne umowy międzynarodowej (art. 90 ust. 3), referendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125), referendum w sprawie zmiany konstytucji (art. 235).

W sprawach o szczególnym znaczeniu

Pozostawiając na boku referendum pierwsze i trzecie, w sprawie ewentualnego referendum dotyczącego migrantów w związku z przyjętym na początku czerwca przez Radę Europejską stanowiskiem dotyczącym reformy polityki migracyjnej, zastosowanie niewątpliwie będzie miał art. 125 konstytucji, w myśl którego „[w] sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa może być przeprowadzone referendum ogólnokrajowe” (ust. 1).

Czytaj więcej

Komentarze

Michał Szułdrzyński: Po co Jarosławowi Kaczyńskiemu referendum w sprawie relokacji migrantów

PiS wraca do straszenia uchodźcami. Pewnie dlatego, że nie ma się czym pochwalić w reformach sądownictwa, a dotychczasowe pomysły kampanijne jak 800 plus nie dały partii rządzącej przełamania w kampanii wyborczej.

Określenie „sprawa o szczególnym znaczeniu dla państwa” nie zostało wyjaśnione ani uszczegółowione ani w konstytucji, ani też w żadnym akcie rangi ustawowej. Pewną wskazówkę można odnaleźć w uzasadnieniu ustawy z 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym: „[r]eferendum w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa (art. 125 ust. 1 konstytucji) ma charakter fakultatywny. Konstytucja nie określa rodzaju spraw, które mogą być poddane referendum; wymaga jednak, by miały one związek z Państwem, a nie tylko z określonymi grupami lub środowiskami”.

Podobnie widzi tę sprawę doktryna, podnosząc, iż w aktualnym stanie prawnym przedmiotem referendum ogólnokrajowego mogą stać się jedynie sprawy o charakterze ogólnym, „kierunkowym”, konkretyzujące cele działania właściwych organów państwa (kierunki przyszłych rozwiązań bądź decyzji).

Przedmiotem referendum nie mogą być sprawy ograniczone do pewnych zagadnień, środowisk, grup, terytoriów – to należy do kompetencji parlamentu. W referendum ogólnokrajowym konieczny jest związek „sprawy” (problemu natury ogólnej i kierunkowej) z interesami państwa (rozumianego nie jako organizacja, ale jako zespół ludzi i instytucji) jako całości (L. Garlicki Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa, 2001). Sprawa musi mieć szczególne znaczenie dla państwa rozumianego jako dobro wspólne wszystkich obywateli (art. 1 konstytucji).

Skoro prezes PiS Jarosław Kaczyński podczas sejmowej debaty nad złożonym przez PiS projektem uchwały w sprawie propozycji unijnego mechanizmu relokacji nielegalnych migrantów oświadczył, iż „ta sprawa musi być przedmiotem referendum i my to referendum zorganizujemy” („Rzeczpospolita” z 15 czerwca 2023 r.), należy się zastanowić, czy ewentualne przyjęcie przez Polskę grupy migrantów (a w zasadzie azylantów) w zakładanej przez Radę Europejską liczbie nieprzekraczającej 2000 (!) osób jest rzeczywiście sprawą o szczególnym znaczeniu dla państwa, jak tego wymaga wspomniany art. 125 ust. 1 konstytucji.

Koszty podobno mniejsze

Należy mieć tu na uwadze także art. 56 konstytucji (zawarty w rozdziale „Wolności i prawa osobiste”), który stwierdza, iż „1. Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej na zasadach określonych w ustawie. 2. Cudzoziemcowi, który w Rzeczypospolitej Polskiej poszukuje ochrony przed prześladowaniem, może być przyznany status uchodźcy zgodnie z wiążącymi Rzeczpospolitą Polską umowami międzynarodowymi”.

Podkreślenia wymaga także, iż orzecznictwo strasburskie przyjmuje, że prawo azylu oraz gwarancje dotyczące uchodźców pośrednio są objęte gwarancjami wynikającymi z europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Chodzi tu w szczególności o gwarancje wyrażone w art. 14 konwencji („korzystanie z praw i wolności w niniejszej Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów jak: płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn”) oraz w art. 3 tejże – chroniącym przed torturami oraz nieludzkim lub poniżającym traktowaniem lub karaniem. 

Praw cudzoziemców dotyczy także art. 18 Karty Praw Podstawowych (tytuł II – „Wolności”), który gwarantuje prawo do azylu z poszanowaniem zasad ratyfikowanej przez Polskę konwencji dotyczącej statusu uchodźców, protokołu dotyczącego statusu uchodźców oraz zgodnie z traktatem o Unii Europejskiej i traktatem o funkcjonowaniu UE.

Należy w związku z powyższym wyrazić obawę, iż ewentualne referendum, w swoich intencjach zmierzające – w związku z jednoznacznymi wypowiedziami przedstawicieli władz partyjno-rządowych – w kierunku generalnego wykluczenia możliwości przyjmowania migrantów przez Rzeczpospolitą Polską może w sposób oczywisty naruszać wskazane przepisy, z przepisem konstytucji na czele, a także zasadę wyrażoną w art. 7 konstytucji, w myśl którego organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.

Niezależnie od powyższego, przedstawiciele władzy w swoich wypowiedziach proponują, aby nadchodzące jesienne wybory parlamentarne połączyć z referendum, ponieważ, jak podkreślił premier, „dzięki temu będą dużo niższe koszty: w tym samym momencie, w tym samym lokalu, przy niewielkich zmianach operacyjnych, legislacyjnych, będzie można przeprowadzić referendum w tym samym dniu” (Bankier.pl z 19 czerwca 2023 r.). Zgodnie z art. 90 ustawy o referendum ogólnokrajowym w przypadku przeprowadzenia referendum w tym samym dniu, w którym odbywają się wybory do Sejmu i do Senatu lub wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, głosowanie przeprowadza się w obwodach głosowania utworzonych dla właściwych wyborów i na podstawie spisów wyborców sporządzonych dla tych wyborów. Mimo optymistycznego tonu wypowiedzi premiera, komplikacje merytoryczne i organizacyjne związane z ewentualnym połączeniem wyborów parlamentarnych i referendum, w szczególności dotyczące rozbieżności w przepisach ustawy z 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy oraz ustawy o referendum ogólnokrajowym, bez odpowiednich zmian legislacyjnych utrudniłyby bądź wręcz uniemożliwiły łączne przeprowadzenie obu przedsięwzięć.

Czytaj więcej

Prawo dla Ciebie

Referendum i wybory naraz, czyli klęska urodzaju

Zorganizowanie w tym samym dniu głosowania nad dwiema ważnymi dla obywateli sprawami może być nie tylko logistycznym wyzwaniem.

To nie byłoby możliwe

Przede wszystkim wskazać należy, iż art. 13 ustawy o referendum ogólnokrajowym przewiduje powołanie obwodowych komisji do spraw referendum przez wójta lub burmistrza (prezydenta miasta) spośród osób uprawnionych do udziału w referendum, a kodeks wyborczy – przez komisarza wyborczego. Także art. 12 pkt 4 ustawy o referendum ogólnokrajowym przewiduje dostarczanie kart do głosowania w referendum przez komisarzy wyborczych, a zgodnie z kodeksem wyborczym zapewnienie dostarczenia kart do głosowania należy do urzędników wyborczych.

Istotną kwestią jest również sposób głosowania w wyborach i w referendum. Zgodnie bowiem z art. 21 pkt 4 ustawy o referendum ogólnokrajowym dopisanie na karcie do głosowania dodatkowych pytań lub wariantów rozwiązania albo poczynienie innych dopisków poza kratką nie wpływa na ważność głosu (a contrario – tego rodzaju dopiski w polu kratki unieważniają głos).

Natomiast zgodnie z nowelizacją kodeksu wyborczego przeprowadzoną w 2018 r., która zmieniła zasady w tym zakresie, poczynienie innych dopisków również w obrębie kratki nie wpływa na ważność głosu. Jest bardzo prawdopodobne, iż wprowadzałoby to w błąd zarówno wyborców biorących udział w wyborach parlamentarnych, jak i osoby uprawnione do udziału w referendum, które będą się przemieszczały pomiędzy lokalami dwóch komisji: do spraw wyborów i do spraw referendum. Jest bowiem oczywiste, iż bez ujednolicenia powyższych, sprzecznych ze sobą przepisów nie będzie możliwe powołanie jednej, wspólnej komisji celem przeprowadzenia obu głosowań.