Wawrzyniec Konarski: Sama manifestacja 4 czerwca to za mało

Plus Minus: Donald Tusk wezwał przeciwników PiS na marsz 4 czerwca, co natychmiast wywołało spór o to, kto pójdzie, a kto nie i dlaczego. Zacznijmy od tego, dlaczego 4 czerwca został wzięty przez Tuska na sztandary?

4czerwca jest datą symboliczną z kilku powodów. Po pierwsze, pokazał jedność ówczesnej opozycji demokratycznej. Cały ten obóz, który z jednej strony był antykomunistyczny, a z drugiej wewnętrznie spluralizowany ideologicznie, poszedł zjednoczony do wyborów 4 czerwca 1989 r. i wygrał. Był to jedyny przypadek tak spektakularnej jedności, a jego efektem stało się poparcie dla zmian. Po drugie, wybory 4 czerwca były konsekwencją rozmów okrągłostołowych, do których doprowadzili proreformatorsko zorientowani przywódcy państwa niedemokratycznego. Jak się okazało, był to sposób na koncyliacyjne przekazanie władzy opozycji demokratycznej, jednakowoż przy własnym współudziale.

Ten współudział wielu uwierał. Elitom opozycyjnym zarzucano, że dogadały się z reżimem przy Okrągłym Stole, co miało negatywne konsekwencje.

Alternatywą dla takiego pokojowego przekazania władzy stają się wyjścia siłowe, z wojną domową włącznie, będącej rezultatem niepohamowanego stosowania mowy nienawiści.

W byłym bloku wschodnim, który demokratyzował się w tym samym czasie, żadna wojna domowa się nie przytrafiła, choć nie było układu okrągłostołowego.

Stało się tak dlatego, że Michaił Gorbaczow, przywódca ZSRR, był proreformatorski. Poza tym mieliśmy ciekawe przykłady polityków wywodzących się z partii komunistycznych, ale nastawionych na wewnątrzsystemowe reformy. Mam na myśli sytuację, w której reformy są projektowane wspólnie przez tych, którzy będąc przywódcami państw niedemokratycznych, wspierają prowadzenie dialogu politycznego z przywódcami antysystemowej opozycji. I to się stało głównie w Polsce i na Węgrzech, także w Czechosłowacji, jednak nie w Rumunii, w której doszło do namiastki wojny domowej, mającej znamiona bezwzględnej gry wewnątrz dotychczasowej elity przywódczej.

Czytaj więcej

Plus Minus

Piotr Skwieciński: Rosja powinna być postrachem dla wszystkich dookoła

Dla Rosjan ich państwo nie tylko powinno budzić postrach i być potężne, ale również nieść jakąś wielką ideę. I walczyć o nią w świecie albo przynajmniej udawać, że walczy - mówi Piotr Skwieciński, publicysta, w latach 2019–2022 dyrektor Instytutu Polskiego w Moskwie.

Tak czy inaczej wszystkie państwa bloku wschodniego przeprowadziły w pełni wolne wybory przed nami. My znaleźliśmy się na szarym końcu.

Było to konsekwencją wybrania rozciągniętego w czasie sposobu reformowania państwa. Chodziło zatem o zapobieżenie zbyt mocnym manifestacjom politycznym w postaci nagłego pozbawienia dotychczas rządzących jakiejkolwiek roli politycznej. Społeczeństwo było mocno zrewoltowane, zatem przedstawiciele obu stron doszli do wniosku, iż lepiej dokonać próby ewolucyjnej zmiany systemu, tworząc dwuizbowy parlament i urząd prezydenta. W ten sposób czyniono ze starej władzy sojusznika, choć milczącego, wprowadzanych zmian.

Prezydentem został generał Wojciech Jaruzelski, twórca stanu wojennego.

Ale dość szybko zadeklarował gotowość ustąpienia ze stanowiska i już jesienią 1990 roku odbyły się powszechne wybory prezydenckie. Gdyby Jaruzelski został na tej funkcji, wówczas mogłoby dojść do prób wyhamowania procesu reform poprzez wywieranie nań nacisku ze strony zwolenników starego porządku. Jego ustąpienie otworzyło drogę do wyłonienia nowego przywódcy państwa wedle reguł demokratycznych. 4 czerwca 1989 roku był jedynym przypadkiem mobilizacji politycznej społeczeństwa na tak wielką skalę w postaci jednoznacznego okazania braku przyzwolenia na dotychczasowy, nieudolny i nieskuteczny sposób sprawowania rządów. Warto też przypomnieć, że był to również jedyny przypadek osiągnięcia znaczącej – jak na warunki polskie – frekwencji wyborczej, która w wyborach do Sejmu kontraktowego sięgnęła 60 proc. Nigdy później nie udało się uzyskać tak wysokiej frekwencji w wyborach parlamentarnych.

Część polityków kontestuje 4 czerwca 1989 roku.

Zapewne dlatego, że nie udało im się wtedy spełnić własnych oczekiwań czy ambicji. Są to głównie ci, którzy zaczęli się angażować w pierwszy rząd wyłoniony po pierwszych w pełni demokratycznych wyborach.

Rząd Jana Olszewskiego.

Właśnie. Był to rząd złożony z przedstawicieli kilku partii. Z założenia wiadomo, że taki wariant sprawowania władzy stwarza przesłankę ku jej niestabilności. Wyjątkami na plus są tu demokracje skandynawskie. Rząd Olszewskiego od początku nie był efektywny i zakończył się tym drugim 4 czerwca – w 1992 roku.

Dlaczego PiS wzięło na swoje sztandary ten rząd Jana Olszewskiego?

Po pierwsze, Jarosław Kaczyński był – wraz z bratem – jednym z jego akuszerów. Poza tym rząd Jana Olszewskiego został powołany wbrew intencjom prezydenta Lecha Wałęsy, z którym bracia Kaczyński byli już skonfliktowani. Wałęsa wolałby, żeby po wyborach 1991 roku tekę premiera nadal piastował Jan Krzysztof Bielecki, którego osobiście nie oceniam wysoko m.in. jako autora nieprzemyślanych opinii o rzekomym „zniszczeniu” gospodarki w czasach PRL. W istocie jej „przesterowanie” na przemysł ciężki oznaczało zaniedbanie innych gałęzi, ale nie ich zniszczenie. Wracając do rządu Olszewskiego, nie jest dla mnie zaskoczeniem, że gabinet wyłoniony po tych wyborach odpowiadał Kaczyńskiemu. Notabene te pierwsze wolne wybory pokazały niebezpieczną tendencję ku głębokiej fragmentacji systemu partyjnego. Właśnie dlatego, przy tak dużej liczbie partii, które działały w Sejmie – znaleźli się w nim przedstawiciele 29 komitetów wyborczych – wyłonienie rządu dysponującego stabilnym poparciem w izbie okazało się bardzo trudne. Kaczyński z tej sytuacji wyciągnął wnioski, bo tworząc po latach PiS, starał się za wszelką cenę kontrolować pokrewne struktury, pomysły i idee poprzez obejmowanie ich wspólnym „parasolem” pod nazwą PiS. Dlatego Prawo i Sprawiedliwość stało się i wciąż jest partią wodzowską, wchłaniającą lub kontrolującą inne struktury.

Postrzega pan wybory do Sejmu kontraktowego w kategoriach pozytywnych, ale część naszych polityków uważa, że przestrzeganie porozumień Okrągłego Stołu było praprzyczyną negatywnych zjawisk – braku rozliczeń, uwłaszczenia dawnej nomenklatury i w rezultacie opóźnienia rozwoju Polski. Ludzie poszli do wyborów, odrzucili komunistów w Senacie i na liście krajowej, a potem się okazało, że skreśleni mają się w nowych realiach świetnie.

Wybrano rozwiązanie mające swoich przeciwników, ale za to koncyliacyjne, a więc mające swoje zalety. Gdy całkowicie nowa siła chce przejąć wszystkie instrumenty kontroli nad państwem, to wtedy sama najchętniej wymyka się spod jakiejkolwiek kontroli, minimalizując rangę opozycji. W Polsce oba obozy – poprzez obecność w Sejmie ludzi dawnego i nowego porządku – musiały się nauczyć koegzystencji. To była szkoła kultury politycznej – trudna, ale pożyteczna z punktu widzenia stabilności wewnętrznej.

Wróćmy do pytania, dlaczego PO wzięła sobie na sztandary 4 czerwca.

Bo 4 czerwca 1989 roku jest symbolem mobilizacji społeczeństwa przeciwko nieudolnej i mającej złą reputację władzy. Władza PiS jest zła – taka jest retoryka przywódców PO. A skoro jest destrukcyjna dla utrzymania więzi społecznych, sprzyja eksponowaniu mowy nienawiści (choć nie ona wyłącznie), budowaniu zwalczających się plemion, to lekarstwem może być tylko jedność tych wszystkich, którzy myślą o innej przyszłości dla Polski. Dla PO czy szerzej dla Koalicji Obywatelskiej takie ideologiczne postrzeganie rocznicy 4 czerwca jest jak najbardziej spójne i zbieżne z logiką postępowania Donalda Tuska. Lider Platformy cały czas powtarza, że potrzebna jest jedność i współdziałanie, bo ta władza jest zła, tak jak zła była władza komunistyczna. Paradoks tej sytuacji polega na tym, że PiS jest pod niektórymi względami podobne do PO.

Pod jakimi względami?

Stosując pewnego rodzaju generalizację, partie dzielą się na kartelowe i doktrynerskie. Ten pierwszy typ czerpie swoje siły z kontrolowania zasobów państwa i dysponowania nimi, czyli ze spółek Skarbu Państwa, z uzyskiwania korzyści z tytułu przenikania struktur gospodarczych etc. Kiedyś taką formacją była PO i z tego m.in. powodu utraciła władzę, nie wytrzymując krytyki formułowanej przez PiS pod jej adresem, a zarazem stając się ugrupowaniem bez wyraźnej ideologii. Samo PiS było wtedy partią doktrynerską, czyli prezentowało określone, osadzone także w najnowszej historii bliskie jej wartości. Jednakowoż po objęciu władzy PiS przejęło wszystkie negatywne cechy wcześniejszej PO jako partii kartelu, ale w sferze uprawianej retoryki cały czas przywołuje bliskie jej wartości. Ma to cechy swoistej schizofrenii politycznej, ale wciąż nie przeszkadza licznym zwolennikom tej partii. Moim zdaniem jest tak m.in. dlatego, że Kaczyńskiemu udało się połączyć dwie rozbieżne historycznie tradycje ideologiczne, czyli postendecką i postpiłsudczykowską. Zatem Prawo i Sprawiedliwość pod względem niekontrolowanego wręcz czerpania z zasobów państwa stało się PO bis do roku 2015, a jednocześnie werbalnie wciąż akcentuje wartości ideologiczne, co w rezultacie daje mu wciąż mocną pozycję na scenie politycznej.

Środowiska sympatyzujące z opozycją mówią – w Polsce mamy sytuację podobną jak u schyłku PRL. Musimy zatem zbudować jedną listę, tak jak w 1989 roku. Niby to jest logiczne, a jednak bardzo trudne do zrealizowania, jak pokazuje doświadczenie.

Bo każda z partii chce walczyć o utrzymanie własnej tożsamości, co na jednej liście byłoby bardzo trudne. Przy czym tajemnicza jest dla mnie postać Szymona Hołowni. Podejrzewam, że po tych wyborach może już nie odgrywać żadnej roli na scenie politycznej. Chciałby być politykiem typu wyborczego – często zmienia zdanie, z jednej strony coś obiecując, ale z drugiej nie ma gwarancji, że cokolwiek ze swoich obietnic zrealizuje. Moim zdaniem nasze społeczeństwo nie jest gotowe na tego typu politykę, dlatego jestem ciekaw, jak Hołownia z tym sobie poradzi. Partia wyborcza wymaga bardzo dużej mobilizacji społecznej, a polskie społeczeństwo jest pasywne, skoro ponad 40 proc. dorosłych obywateli nie chce brać udziału w żadnych wyborach. Na marginesie, jest to dla mnie przykład dysfunkcji systemowej o przewlekłym, a więc niebezpiecznym charakterze.

Czytaj więcej

Plus Minus

Rafał Chwedoruk: Trzaskowski mógłby nie wychodzić z ratusza, a i tak wygra wybory prezydenckie

Przyszły prezes Rady Ministrów będzie musiał urzędować w permanentnej obecności kardiologa, bo dane gospodarcze z kraju i ze świata nie będą sprzyjające - mówi prof. Uniwersytetu Warszawskiego Rafał Chwedoruk.

A z czego wynika?

Z postępującego rozczarowania elitami politycznymi, które przeprowadziły transformację. Prywatyzacja, która była kluczowym hasłem transformacji gospodarczej, jest źle oceniana przez wielu Polaków, zwłaszcza mieszkających w mniejszych miastach i na wsi. W jej wyniku upadło wiele zakładów pracy, co przyczyniło się do pauperyzacji lokalnych społeczności. Dość szybko zauważono, że istnieje grupa beneficjentów odnoszących z prywatyzacji korzyści natury finansowej dzięki temu, że są umocowani w konkretnych partiach i na szczytach struktur władzy. Zatem połączenie sfery politycznej ze sferą biznesu, czyli przeprowadzenia w taki sposób prywatyzacji, że wywołało to złe konsekwencje na polskiej prowincji, sprawiło, iż ludzie utracili motywację do angażowania się w rzeczywiste życie polityczne.

Mówi pan trochę jak Jarosław Kaczyński.

To jest stwierdzenie faktu znanego mi także z licznych podróży po kraju. Jeżeli mieliśmy do czynienia z sytuacją, że byli pracownicy PGR-rów zmobilizowali się, stając się główną siłą napędową Samoobrony Andrzeja Leppera, to wspólnym błędem Polski wielkomiejskiej było postrzeganie go jako populistycznego chłopka-roztropka, politycznego watażki, nie zaś jako wyraziciela setek tysięcy rozczarowanych do prywatyzacji osób. Andrzej Lepper był emanacją frustracji tych Polaków, którzy nie byli w stanie poradzić sobie z ciężarami transformacji. Ale chcę zaznaczyć, że nawet jeśli moja diagnoza upodabnia mnie – jak pani mówi – do Kaczyńskiego, to stosowana przezeń rewanżystowska czy pogardliwa retoryka, jak choćby wobec społeczności LGBT+, jest mi obca.

A hasło Polska w ruinie, z 2015 roku?

Także i to. W żadnym wypadku Polska nie była w ruinie. Przez wcześniejsze 25 lat dokonała znaczącego awansu cywilizacyjnego o charakterze edukacyjnym lub infrastrukturalnym, choć wciąż pozostało wiele do zrobienia. Nie nastąpił, niestety, skok cywilizacyjny chociażby w sferze opieki zdrowotnej oferowanej na masową skalę, ale PiS-owi też nie udało się do tego doprowadzić. W każdym razie ta retoryka jest mocno przesadzona.