Prochy Słowackiego, serce Kościuszki, romantyzm Piłsudskiego

Już u swego zarania romantyzm był czymś znacznie szerszym niż tylko nurtem literackim. Dla wielu Polaków wiązał się z systemem wartości ideowych, moralnych, filozoficznych, artystycznych, ale również politycznych. W okresie zaborów to właśnie romantyzm tworzył z samych Polaków wspólnotę narodową. Pobudzając wyobraźnie i uczucia patriotyczne, zagrzewał do walki o niepodległość.

Wraz z odzyskaniem niepodległości romantyzm nie utracił swojego szczególnego miejsca w polskiej myśli społeczno-politycznej. Wręcz przeciwnie. Wynikało to z faktu, że w czasie powstawania nowoczesnych partii politycznych (na przełomie XIX i XX wieku) ukształtowały się również podstawy ideowe najważniejszych nurtów politycznych, odgrywających kluczową rolę w II RP.

Mimo że niemal wszystkie partie polityczne odwoływały się w różnym stopniu do romantycznego imaginarium, tylko w jednym obozie politycznym osiągnął on swoją polityczną pełnię, zaś po 1926 r. uzyskał swoje państwowe oblicze. Tym środowiskiem byli piłsudczycy oraz późniejszy obóz sanacyjny.

Piłsudczycy postrzegali siebie w roli spadkobierców romantyków, a rządzona przez nich pomajowa Polska miała stanowić ziszczenie ideałów i snów romantycznych marzycieli. Właśnie w Marszałku upatrywali realizatora testamentu wieszczów – Mickiewicza i Słowackiego. Miał on przejąć ich program ideowo-polityczny – prometeizm, oparcie patriotyzmu na uczuciach i emocjach, moralną świadomość narodową:

„Piłsudski z chwilą wybuchu wojny zrealizował w życiu Mickiewiczowską Odę do młodości […] Czym była w polskiej poezji romantycznej improwizacja Konrada, tym były w życiu polskim porozbiorowym Legiony. Atoli, jak w improwizacji domagał się Mickiewicz rządu nad duszami, tak po Legionach Piłsudski stawał się sędzią sumienia polskiego, którym chciał rządzić z potęgą moralnego nakazu” – pisał w książce „Józef Piłsudski a romantyzm” (1931) Kazimierz Kosiński. Historyk literatury podkreślał też, że (co było powszechnie wiadome) Marszałek stale czytał autora „Kordiana”.

Również sam Piłsudski widział siebie jako realizatora tradycji romantycznej. Na wiedeńskim bankiecie pod koniec 1914 r. (czyli w trakcie „wojny powszechnej”, o którą w „Litanii pielgrzymskiej” modlił się Mickiewicz) Komendant mówił:

„Być może, jestem romantykiem, być może, że dlatego, że nigdy nie byłem zwolennikiem pracy organicznej, wszedłem w tę wojnę. Ale porwało mnie w niej coś wielkiego i to, że otworzyła się możność czynu polskiego. Byłem w tym tylko wyrazicielem tego w Polsce, co się dusiło w atmosferze niewoli. Dzięki tej części, która postawiła pierwsze wojenne kroki, mogliśmy pociągnąć za sobą choć część narodu. Trzeba było bowiem, aby to, co było szaleństwem, stało się także i rozumem polskim”.

Po odzyskaniu niepodległości oraz przejęciu władzy przez obóz Marszałka powyższe wizje przybrały jeszcze bardziej na sile. Usilnie poszukiwano mitów i symboli. Odwoływano się do toposu „Polski jako Chrystusa Narodów”, która w 1920 r. obroniła Europę. Przywoływano narodowe zrywy powstańcze, jednocześnie wpisując w ich tradycję Legiony Polskie oraz I Brygadę.

Pomajowy romantyzm partyjno-państwowy, który w zamyśle ideologów sanacyjnych miał scalać i konsolidować wspólnotę, nie pozostawał jedynie w sferze teoretycznej. Uzyskał również swój praktyczny wymiar. Ideały romantyczne urzeczywistniły się w trakcie dwóch uroczystości. Stanowiły one ważną polityczną deklarację obozu władzy. Deklarację być może daleką od jednoznaczności, ale za to niezwykle sugestywną.

Czytaj więcej

Plus Minus

Michał Szułdrzyński: Reparacje jako terapia

Czy aby sprawa reparacji nie jest związana z głębokimi kompleksami środowiska Jarosława Kaczyńskiego?

Słowackiego powrót do ojczyzny

Pierwsze próby sprowadzenia do Krakowa prochów autora „Kordiana” zostały podjęte przez studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego już w 1894 r. na kanwie wcześniejszej repatriacji zwłok Mickiewicza. Pomysł jednak zarzucono, m.in. z powodu sprzeciwu Kościoła oraz krakowskich konserwatystów. W następnych latach podjęto się kolejnych prób. W debacie publicznej postulowano, aby jego prochy złożyć w „podziemiach katedry wawelskiej jako narodowym pamiątek kościele, pragnąć w ten sposób trumnę poety stawić przed oczy całemu narodowi obok szczątków królów i bohaterów”. Jednak wobec sprzeciwu kard. Jana Puzyna zaczęto szukać innego godnego miejsca pochówku, na przykład Henryk Sienkiewicz zaproponował jaskinię w Tatrach. Na nic jednak zdały się wszelkie starania. Słowacki pozostawał na paryskim cmentarzu Montmartre.

Odzyskanie niepodległości dało możliwość urzeczywistnienia idei repatriacji szczątków wieszcza. Zdawało się, że dzięki staraniom krakowskiego Związku Zawodowego Literatów Polskich sprawa wejdzie „w stadjum realizacji i nareszcie spełniony zostanie obowiązek narodu względem prochów jednego z największych synów wyzwolonej ziemi”. 5 kwietnia 1924 r. w Teatrze Starym im. Juliusza Słowackiego zorganizowano specjalny wieczór poświęcony pamięci autora „Kordiana”, w trakcie którego ze sceny wezwano władze państwowe do realizacji starań poprzednich pokoleń. Ponownie jednak bez skutku.

Niespodziewanie z pomocą przyszła wielka polityka. Komitet uzyskał patronat ze strony wówczas najważniejszej osoby w państwie – Józefa Piłsudskiego. Marszałek postanowił wykorzystać sprowadzenie prochów Słowackiego do pojednania narodu, podzielonego po zamachu majowym. Wybór repatrianta był nieprzypadkowy – „Słowacki pozostał mu [Marszałkowi] ze wszystkich poetów najdroższy, do końca życia”. Decyzja Piłsudskiego stanowiła również przykład na zerwanie z imposybilizmem i brakiem sprawczości charakterystycznym, zdaniem sanacji, dla rządów przedmajowych:

„Nagle – bez hałasu, bez fanfar komitetowych, bez zbiórek ulicznych, padło oznajmienie: »Słowacki wraca do Ojczyzny«. Zaledwie się ludzie mieli czas zorientować, zaledwie zakasali w Polsce rękawy do walnej debaty: czy, jak, kiedy – powtórzył się znak tajemny, i oto poeta ekshumowany, już płynie ku rodzinnym wybrzeżom, już jedzie, i to w chwale bezspornej, wprost na Wawel. Czyja wola była tak silna? Czyj rozkaz wewnętrzny zmagnetyzował cały naród? Od jakiegoś czasu Polska tak nawykła, że wola czyjaś przemożna, tajna a znana każdemu, bierze za łeb wszystkie jej sprawy, wszystkie resorty jej życia zewnętrznego i duchowego, że nawet nie zwrócono uwagi na ów fakt dokonany z piorunującą energią. Przeczytano bez uwagi wielkiej, że Piłsudski wysłał list odręczny do biskupa Sapiehy o miejsce na Wawelu” – pisała Maria-Jehanne Wielopolska.

Słowacki na Mickiewiczu

Przyniesiono prześcieradło […] Grabarze wyjęli z grobu i ułożyli na prześcieradle czaszkę Słowackiego; była nienaruszona, miała wszystkie zęby […] na czaszce czupryna nienaruszona, dawała się zdejmować jak peruka. […] Wszystko, co pozostało po Słowackim, można było zawinąć w jedną serwetkę” – wspominał ekshumację z 14 czerwca 1927 r. konsul generalny Karol Poznański. Sceny z paryskiego cmentarza stały się dla biorącego udział w uroczystościach Jana Lechonia inspiracją do skomponowania wiersza „Włosy Słowackiego”:

[…] Szuflami oto sypią w trumnę hebanową Grudy ziemi francuskiej, co jest twym popiołem, I tylko pukiel włosów nad kościanym czołem Ten sam jest, który lśnił się nad twą żywą głową Tę trumnę całą w kwiatach, tę drogę wspaniałą, Bicie dzwonów i blask ten co kościół rozjarzył, Kiedyś sobie ubogi suchotnik zamarzył. Padły państwa olbrzymie, aby tak się stało

Po nabożeństwie w polskim kościele oraz oficjalnych uroczystościach w centrum Paryża, trumna z prochami poety została złożona na statku ORP „Wilja”, na którego pokładzie Słowacki wypłynął w swoją ostatnią podróż. Wartę honorową przy trumnie pełnili wspomniany Lechoń oraz Artur Oppman, autor patriotycznej poezji podpisujący się pseudonimem Or-Ot.

Po dopłynięciu do Gdyni, u stóp katafalku odprawiono egzekwie, zaś podopieczni domu dziecka w Wejherowie – dzieci polskie z Syberii – odśpiewały „Testament mój”. Wieczorem trumna została przeniesiona na torpedowiec „Mazur”, na którym doczesne szczątki poety dopłynęły do, zdominowanego przez Niemców, Wolnego Miasta Gdańska. Repatriacja miała stać się świadectwem obecności oraz demonstracją siły Rzeczypospolitej, określanej pogardliwie przez zachodniego sąsiada mianem Saisonstaat, państwa sezonowego.

Na Westerplatte trumna z prochami Słowackiego została przeniesiona na statek… „Mickiewicz”, który następnego dnia wypłynął w górę Wisły – ku Warszawie. W miastach wzdłuż rzeki odbyły się, specjalnie przygotowane przez władze, uroczystości żałobne. Biły dzwony kościelne, orkiestry grały podniosłe i żałobne melodie, zaś mieszkańcy rzucali z mostów kwiaty na przepływający ze szczątkami wieszcza statek.

26 czerwca Słowacki przybył do przystani przy moście Poniatowskiego. Trumnę witały władze państwowe, parlamentarzyści, literaci, dziennikarze oraz pierwsza dama – Michalina Mościcka. Nie zabrakło także zwykłych mieszkańców stolicy. Prasa, relacjonując uroczystości, podkreślała podniosłość chwili oraz ciszę, która wówczas zapanowała. Trumnę z prochami ustawiono na czteropoziomowym rydwanie w kształcie piramidy, zaprzęgniętym w osiem koni. Kondukt żałobny wyruszył w stronę placu Zamkowego, na którym, w imieniu narodu polskiego, mowę wygłosił prezydent Ignacy Mościcki. Po tej części ceremonii trumna została wystawiona na widok publiczny w archikatedrze św. Jana. Wartę honorową pełnili wojskowi oraz literaci.

„Następnie katedrę zamknięto celem uporządkowania w niej ogromnej ilości wieńców, a o godzinie 9.30 otworzono prawą boczną nawę dla ludności, która okrążywszy katafalk, wychodziła potem nawą lewą. Do późnej nocy płynęły nieskończone fale publiczności do archikatedry, by złożyć hołd u trumny, zawierającej popioły wielkiego poety i w ciągu nie ponad sto tysięcy osób przesunęło się przez świątynię” – zanotował wiceprezes Związku Zawodowego Literatów Polski Józef Wiśniowski.

Nazajutrz trumna została odprowadzona na Dworzec Główny, skąd specjalnym pociągiem wyruszyła w ostatni etap podróży – do Krakowa. Po drodze zatrzymano się m.in. w Skierniewicach, Radomsku, Częstochowie, Zawierciu i Katowicach. We wszystkich miastach zorganizowano podniosłe i pompatyczne ceremonie żałobne. Mijając kolejne stacje, pociąg zwalniał bieg, by umożliwić mieszkańcom uczczenie powrotu Słowackiego do ojczyzny.

Czytaj więcej

Plus Minus

Prof. Jurij Szapował: Polsko-ukraińskie okno możliwości jest otwarte

Okazuje się, że rosyjska agresja, ta nowa traumatyczna epidemia, może nieść ze sobą nie tylko destrukcję. Wbrew intencjom tych, którzy ją wywołali, stała się tyglem, w którym uciera się i konsoliduje wspólna ukraińska tożsamość.Rozmowa z Jurijem Szapowałem, ukraińskim historykiem

Bo królom był równy

Przez całą noc we wzorowym porządku i namaszczonem skupieniu przesuwały się przez Barbakan niezliczone rzesze ludności. Aż do świtu przyległe do Barbakanu ulice roiły się od tłumów, które ustawiały się w szereg, czekają swojej kolei dotarcia przed trumnę wieszcze. Coraz to wąż ten ruchomy posuwał się z wolna naprzód, przechodził od ulicy Florjańskiej przez zamieniony na kaplicę bastjon, a po krótkiem zatrzymaniu się u stóp sarkofagu, wysuwał się na zewnątrz od strony ulicy Basztowej w niezmąconym porządku. Wypływający z wnętrza okrążali Barbakan, kierują się plantami w stronę ulic Sławkowskiej i Szpitalnej, gdzie zatrzymywał wszystkich wspaniały widok iluminowanego bogato elektrycznie i ozdobionego olbrzymią rzeźbą wieszcza, teatru miejskiego, imieniu jego od r. 1909 z czcią poświęconego” – relacjonował Józef Wiśniowski.

Kolejnego dnia – 28 czerwca – „formalnie orszak pogrzebowy, faktycznie, zaś tryumfalny” dotarł na wawelski dziedziniec. Wówczas miał miejsce najważniejszy moment tych kilkunastodniowych uroczystości. Na scenę wkroczył, dotychczas nieobecny, marszałek Piłsudski. Chwila ta miała na wskroś dramaturgiczny wymiar – w końcu ujawnił się ten, który sprawił, że Słowacki po prawie stu latach powrócił do ojczyzny.

Trumnę usytuowano w centralnym punkcie dziedzińca. Dookoła zebrali się dostojnicy państwowi, wojskowi oraz duchowni z abp. Adamem Jerzym Sapiehą na czele. Gdy wszystko było gotowe, Piłsudski, stojąc na udekorowanym krużganku, rozpoczął swoje przemówienie, przez wielu uznawane za najlepsze w jego dorobku.

„Prawda życia ludzkiego daje nam i inne zjawiska. Są ludzie i są prace ludzkie tak silne i tak potężne, że śmierć przezwyciężają” i właśnie taką osobą był Słowacki, którego szczątki „świadczą o prawdzie, że w proch się obrócisz”, jednakże „Słowacki, jako żywa prawda życia, jest między nami” – podkreślił Piłsudski. Całość wieńczyły słowa – „W imieniu rządu Rzeczypospolitej polecam panom odnieść trumnę do krypty królewskiej, bo królom był równy”.

Gdy przegląda się fotografie, scena jest jeszcze bardziej wymowna. Żałobnicy stoją na dziedzińcu, w centralnym punkcie znajduje się trumna ze szczątkami poety, zaś piętro wyżej przemawiający Marszałek. Zebrani spoglądają na niego z uniesionymi głowami, zaś Piłsudski jakby przemawiał nie do żałobników, lecz bezpośrednio do samego Słowackiego.

Po mowie trumnę złożono do Krypty Wieszczów Narodowych, obok sarkofagu Mickiewicza. Wniesiono wieńce oraz urny z krzemieniecką ziemią z grobu matki, wileńską z grobu ojca poety oraz francuską z Montmartre. Wszystkiemu wtórowały dźwięki królewskiego dzwonu Zygmunta oraz salwy armatnich wystrzałów.

Biograf Marszałka Andrzej Garlicki zastanawiał się, czy zebranym na wawelskim dziedzińcu „nie przychodziło na myśl, że mówi do nich ten, który w przyszłości spocznie wśród królów? Czy on sam, już wówczas na wawelskim dziedzińcu, myślał, że zajmie miejsce w wawelskiej krypcie?”. Fakt, że osiem lat później – w maju 1935 r. – Piłsudski również został złożony na Wawelu (mimo że w 1927 r. abp Sapieha zaznaczył, iż wrota krypty narodowej nekropolii od tej pory pozostaną zamknięte dla „niekrólewskich” pochówków), uprawomocnia tego typu przypuszczenia. Ponadto szereg podobieństw obu pogrzebów daje asumpt do domniemania, że Piłsudski, reżyserując repatriację Słowackiego, do pewnego stopnia projektował swój własny pochówek. Z drugiej zaś strony, jest wielce prawdopodobne, że władze w 1935 r., mając w pamięci uroczystości ku czci autora „Króla-Ducha” – entuzjazm i masowy udział społeczny – postanowiły wykorzystać gotowy nekropolityczny scenariusz.

Dwa pogrzeby Kościuszki

Parę miesięcy później Polacy stali się uczestnikami kolejnego, odwołującego się do tradycji romantycznej, wydarzenia. 95 lat temu, w październiku 1927 r. do Polski sprowadzono serce gen. Tadeusza Kościuszki.

Przywódca insurekcji zmarł 15 października 1817 r. w Solurze w Szwajcarii, w której osiadł w 1808 r. w ostatnim etapie swojej tułaczki. Pierwszy pogrzeb odbył się „dnia trzeciego po zgonie […]. Mieszkańcy Solury i z wiosek pobliskich stanowili liczny orszak”, zaś pochowany został „pod wielkim ołtarzem, gdzie zwłoki tylko biskupów i książąt spoczywać zwykły”. Niemalże od chwili rozejścia się wieści o śmierci bohatera powzięto starania o sprowadzenie jego zwłok na ziemię ojczystą. Kluczowa stała się zgoda cara Aleksandra na repatriację. Monarcha nie tylko wydał ją niemal od razu, ale również zaproponował pokrycie uroczystości z budżetu Królestwa Polskiego oraz oddelegował do przedsięwzięcia swego szambelana Antoniego księcia Jabłonowskiego. Decyzja cara wynikała nie tylko z pamięci o Kościuszce, ale również z potencjalnego wydźwięku politycznego – Aleksander liczył na pewne poparcie ze strony Polaków. Wówczas „obywatele Rzeczypospolitej Krakowskiej […] życzenia swoje do Senatu zanieśli, aby Kraków jako miejsce składu starożytności narodowych i najdroższych ojczyzny pamiątek posiadał oraz prochy tego wielkiego w narodzie polskim męża. Rząd Królestwa […] odstąpił do tego Panteonu, drogi Tadeusza Kościuszki popiołów i zaszczyt strzeżenia ich mieszkańcom Rzplitej Krakowskiej, powierzył” – donosiła „Gazeta Krakowska”.