Janusz Zaleski: Państwo musi działać jak policjant

Plus Minus: Czy w Polsce brakuje wody?

Dobrze nie jest. W Unii Europejskiej zajmujemy 25. miejsce pod względem zasobów wody na jednego mieszkańca. A zmiany klimatu powodujące, że takie upalne lata jak tegoroczne będą się powtarzały, nie poprawią naszego bilansu wodnego. W czasach mojej młodości pamiętam takie wakacje na Mazurach, że przez trzy tygodnie bez przerwy lało i nie można było niczego innego robić, tylko grać w brydża.

Ja też pamiętam takie lata. Serdecznie ich nie znosiłam.

Ale wtedy wody nie brakowało, a teraz mamy kłopoty. Już teraz rolnictwo zaczęło pobierać wodę ze zbiorników otwartych, głównie z rzek, czego w przeszłości nie robiono. Koło mnie przepływa taka mała rzeka Oleśnica. W tym roku po raz pierwszy nie było w niej praktycznie wody.

W ogóle?

Tak. A gdy jako dziecko kąpałem się w tej rzece, to wody było po szyję. Zatem problemy z wodą są widoczne gołym okiem.

Dlaczego jest tak źle? Wydawałoby się, że nie różnimy się specjalnie od naszych sąsiadów – Niemiec, Czech, Słowacji.

Po pierwsze, trochę się różnimy, a po drugie, przez lata prowadziliśmy politykę, która nie brała pod uwagę faktu, że nasze zasoby wody są skromne. Z tego powodu powinniśmy byli budować zbiorniki retencyjne. Tymczasem nasza retencja, czyli zatrzymywanie odpływu wody deszczowej, wynosi 6.5 proc. rocznego opadu. To bardzo niski wskaźnik. Zbiorniki retencyjne są kluczowe dla gospodarki wodnej. W okresach powodziowych zatrzymują nadmiar wody, w okresach suszy można uzupełniać z nich braki, a jeszcze mogą to być zbiorniki wody pitnej. Przykładowo Kraków od 1986 roku czerpie wodę ze zbiornika Dobczyce. Wcześniej miasto borykało się z deficytem wody.

Czytaj więcej

Plus Minus

Jolanta Turczynowicz-Kieryłło: W kampanii Dudy chciałam budować mosty

Gdy ja mówiłam Andrzejowi Dudzie o budowaniu wspólnoty, inni pchali go w kierunku konfrontacji. Chciałam w kampanii budować mosty, ale byłam z nich zrzucana - mówi Jolanta Turczynowicz-Kieryłło, adwokatka, szefowa kampanii wyborczej prezydenta Dudy.

Dlaczego mamy taką niską retencję?

W dużej mierze jest to spadek po PRL. W tamtych czasach zbiorniki retencyjne budowano bardzo długo i w zbyt małej liczbie. A gdy przyszła transformacja 1989 roku, zajęliśmy się przede wszystkim jakością wód. Zresztą w umowie akcesyjnej z UE zobowiązaliśmy się do redukcji zanieczyszczeń spływających do rzek, m.in. do tego, że systemy odbioru ścieków obejmą wszystkie miejscowości powyżej 2 tys. mieszkańców. I pod tym względem zrobiliśmy rzeczywiście ogromny postęp. Liczba wybudowanych systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni jest naprawdę duża. Bardzo naciskały na to m.in. państwa skandynawskie.

Zdaje się, że spośród państw leżących nad Bałtykiem byliśmy największym trucicielem tego morza.

No właśnie, stąd ich zainteresowanie i duże naciski polityczne, aby temu przeciwdziałać. Moja hipoteza jest następująca – zajęliśmy się bardzo ostro i skutecznie ściekami komunalnymi. Jest w tym duża zasługa samorządów, bo od początku było to zadanie własne gmin. Co prawda w latach 90. każdy burmistrz, który wybudował oczyszczalnię, przegrywał wybory, bo to był duży wydatek i w rezultacie gmina nie zaspokajała innych potrzeb. Mimo to oczyszczalnie powstawały. Natomiast zaniedbaliśmy problem wód przemysłowych, czego efektem było np. tegoroczna katastrofa ekologiczna związana prawdopodobnie z nadmiernym zasoleniem Odry. Gdy opracowywałem „Program dla Odry 2006” w 1999 roku, który miał swój komponent dotyczący jakości wód, to już wtedy zauważaliśmy problem gigantycznych zrzutów zasolonej wody kopalnianej. Ale tymi sprawami powinno zająć się państwo.

I państwo się nie wywiązało?

Państwo powinno pełnić wobec podmiotów gospodarczych funkcje policyjne. Kontrolować, co robi przemysł, nakładać kary, ale równocześnie wspomagać. Wydaje się, że nie kontrolowano należycie zrzutów wód przemysłowych, nikt też nie patrzył w sposób zintegrowany na wydanie pozwoleń na te zrzuty. Pozwolenia na zrzuty powinny być tak ułożone, żeby nie wystąpiły kumulacje. A najwyraźniej mieliśmy do czynienia z niesamowitą kumulacją zrzutów i doszło do bardzo dużego zasolenia Odry. Całkowicie dysfunkcyjny w tej sprawie okazał się ten moloch Wody Polskie. Już w 2005 roku za pierwszego PiS-u Mariusz Gajda, który w 2017 roku został pełnomocnikiem ds. organizacji Wód Polskich, przedstawiał pomysł, żeby scentralizować gospodarkę wodami. Wzorem dla niego były Lasy Państwowe. Mówiłem mu, że woda to nie lasy. Że stworzenie takiego modelu finansowego jak w Lasach Państwowych, czyli wyodrębnienie przedsiębiorstwa, odłączenie go od budżetu i samofinansowanie, jest niemożliwe. Że odcięcie wody od budżetu źle się skończy, bo nie będzie pieniędzy na inwestycje. Wraz z tworzeniem Wód Polskich opinii publicznej mogła umknąć informacja, że pan Gajda poszedł na posiedzenie Rady Ministrów z propozycją drastycznych podwyżek opłat za wodę.

I co się stało?

I spotkał się z wetem wszystkich resortów. Względy polityczne nie pozwalają na drastyczny wzrost cen wody dla ludności, a dla przemysłu oznaczałoby to skokowy spadek konkurencyjności. Wrócił więc z niczym i w efekcie Wody Polskie są nieustannie narażone na manko. Funkcjonują dzięki miliardowym pożyczkom z budżetu. A właśnie przy organizowaniu Wód Polskich odebrano szereg kompetencji samorządom oraz dyrektorom regionalnym i skupiono je w Warszawie. Nie da się zarządzać wodami w całej Polsce z jednego budynku w Warszawie. Po katastrofie na Odrze widać, że ten pomysł poniósł fiasko. Przedsiębiorstwo Wody Polskie powinno być zlikwidowane, cały system zarządzania zdecentralizowany i zastąpiony rozsądnym podziałem kompetencji między rząd i samorząd. Oddzieleniem funkcji zarządzania majątkiem gospodarki wodnej od funkcji związanych z wydawaniem decyzji dotyczących użytkowania wód, gdyż rodzi to konflikt interesów.

Od rządzących można usłyszeć, że jednym z czynników odrzańskiej katastrofy był niski poziom wody. Bo gdyby był wyższy, to Odra tak by nie ucierpiała do zrzutów przemysłowych.

Odra do Wrocławia, a nawet lekko poniżej, jest uregulowana, zatem poziom wody zawsze wynosi mniej więcej 180 cm, co jest związane z żeglownością. A to jest daleko powyżej poziomu minimalnego, potrzebnego do zapewnienia życia biologicznego w rzece. Poniżej Wrocławia, gdzie Odra płynie swobodnie, można by mówić o niskich stanach, ale i tak trzeba by sprawdzić, jak to się ma do wyznaczonych poziomów przepływów nienaruszalnych. Poza tym Odra graniczna od pewnego momentu znowu jest regulowana i ma te minimum 180 cm wody, a momentami więcej.

Jak się utrzymuje taki poziom wody?

Dzięki gospodarowaniu wodą na zbiornikach retencyjnych. W ten sposób kontroluje się poziom wody w rzekach uregulowanych. Obecnie bardzo ograniczona żegluga na Odrze jest realizowana przez gromadzenie konwoju statków i w momencie, gdy wody jest mało, wytwarza się sztuczną falę. I tu wracamy do problemu zbiorników retencyjnych. Otóż po 1989 roku nie było pogody na budowę dużych zbiorników retencyjnych.

Dlaczego?

Z dwóch powodów. Przede wszystkim działania organizacji ekologicznych, które każdy zbiornik wiążący się z postawieniem zapory oprotestowywały, bo uważały, że zakłóca on możliwość migracji ryb i ma inne negatywne oddziaływania na środowisko. Poza tym bardzo mocno skodyfikowała to Komisja Europejska, która praktycznie uniemożliwiała finansowanie takich inwestycji. A ponieważ od wstąpienia do Unii Europejskiej 60 proc. inwestycji publicznych jest finansowanych ze środków unijnych, to nie budowaliśmy zbiorników retencyjnych. Były inne priorytety.

Skąd ta niechęć Komisji Europejskiej do zbiorników retencyjnych?

Przyczyny były przyrodniczo-środowiskowe, zatem mniej więcej takie same, jak te, które podnosili ekolodzy. A trzeba przyznać, że bywali oni bardzo agresywni. Bywałem zapraszany na takie kongresy poświęcone wodzie, podczas których miała być mowa o zaporach, których otwarcie blokowały gwałtowne protesty organizacji ekologicznych. Tymczasem ci, którzy byli zainteresowani retencją i prowadzeniem gospodarki wodnej, nie byli w stanie zorganizować własnego lobby. Do dzisiaj nie ma instytucjonalnego nacisku ze strony przemysłu i organizacji rolniczych na rozwój retencji. Być może dlatego, że niektórzy nasi rolnicy głównie podbierają wodę z rzek i na razie jest to partyzantka – z ominięciem reguł, które powinny temu towarzyszyć.

Czytaj więcej

Plus Minus

Jerzy Markowski: Górnictwo przetrwa, bo Unia odpuści

Kolejne rządy wykazały się w sprawach węgla i kopalń brakiem profesjonalizmu. Nawet dzisiaj, gdy mamy tak dotkliwe braki węgla, wypłaca się odprawy górnikom, którzy mogliby nadal pracować i wydobywać - mówi Jerzy Markowski, wiceministrem przemysłu w rządzie Józefa Oleksego.

Jaka jest obecnie czystość polskich wód?

Polskie rzeki nie odbiegają znacząco pod względem czystości od rzek europejskich. Co prawda nadal nie osiągnęliśmy na głównych rzekach pierwszej klasy czystości, jednak tak samo jest w całej Europie. Nie da się w stosunkowo krótkim czasie doprowadzić wszystkich rzek na naszym kontynencie do pierwszej klasy czystości. Nie wiem nawet, czy to cel możliwy do osiągnięcia. W każdym razie obecna czystość polskich rzek wystarcza do tego, żeby było w nich życie, żeby pływały ryby.

A gdzie w Polsce jest najgorzej z dostępnością wody?

W Wielkopolsce. Ten obszar cierpi od wielu lat na niedostatki wody, a problem będzie coraz bardziej znaczący dla rolnictwa – już nie tylko w Wielkopolsce.

W kranach też zacznie nam brakować wody? Zdarzały się takie pojedyncze sytuacje, że z powodu suszy trzeba było ludziom dostarczać wodę beczkowozami.

Ten problem będzie rósł i zacznie dotykać również dużych miast. Niektóre miasta pobierają wodę z odległych źródeł, np. Wrocław z Oławy i Nysy Kłodzkiej. Jeżeli w tych rzekach wody na transfer nie będzie tyle, ile potrzeba, to zaczną się kłopoty.