Jak prawo karne może pomóc wierzycielowi odzyskać należności?

Naturalną drogą dochodzenia roszczeń przez wierzyciela od dłużnika jest proces cywilny i kolejno postępowanie egzekucyjne. Droga ta jednak często okazuje się nieskuteczna. W prawie cywilnym stosowane narzędzia są bowiem ograniczone i polegają głównie na dokonaniu zajęć majątku dłużnika, o ile dłużnik takowy majątek posiada. W razie braku możliwości prowadzenia skutecznej egzekucji, postępowanie egzekucyjne zostaje z urzędu umorzone, zaś wierzyciel pozostaje z niezaspokojonym roszczeniem. Dodatkowo ponieść musi koszty bezskutecznego postępowania egzekucyjnego.

W pewnych jednak sytuacjach działanie dłużnika może wypełnić znamiona czynu zabronionego – podlegającego pod prawo karne. Mogą to być czyny związane z bezprawnym uzyskaniem środków pieniężnych od wierzyciela m.in. wyłudzenie kredytu, oszustwo czy wyłudzenie odszkodowania, ale również czyny związane z następczym pokrzywdzeniem wierzyciela, chcącego egzekwować roszczenie od dłużnika m.in. udaremnianie egzekucji, oszukańczy transfer majątku czy faworyzowanie niektórych wierzycieli. Szczególnym świadczeniem są alimenty, bowiem uchylanie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego stanowi odrębny czyn zabroniony – opisany w art. 209 kodeksu karnego (k.k.).

Czytaj więcej

Biznes

Teresa Siudem: Prawo karne ratunkiem dla wierzyciela

Zdarza się, postępowanie egzekucyjne jest nieskuteczne, bo np. dłużnik ukrył majątek. Są sposoby, przewidziane w prawie karnym, które mogą zmobilizować go do zwrotu należności.

1. Obowiązek naprawienia szkody – art. 46 k.k.

Obowiązek naprawienia szkody jest powszechnie stosowanym środkiem kompensacyjnym. W kontekście omawianych przepisów polegać będzie głównie na zapłacie przez skazanego odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz pokrzywdzonego (wierzyciela) celem naprawienia poniesionej szkody w całości lub części. Obowiązek naprawienia szkody na podstawie art. 46 k.k. można orzec wyłącznie w razie skazania sprawcy za dane przestępstwo.

UWAGA!

Do orzeczenia obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 46 § 1 k.k. nie wystarcza skazanie za jakiekolwiek przestępstwo wymienione w tym przepisie, lecz nadto musi to być przestępstwo popełnione na szkodę osoby mającej wobec skazanego roszczenie o naprawienie szkody wynikającej z tego przestępstwa, czyli jest pokrzywdzoną przez przestępstwo, za które sprawca został skazany. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 2003 roku III KK 127/02.

Warunkiem bezwzględnym zasądzenia obowiązku naprawienia szkody jest istnienie tej szkody w chwili orzekania. Problem natomiast pojawia się przy określaniu rozmiaru szkody przez sąd karny. Wysokość poniesionej szkody musi być udowodniona w procesie karnym, zaś jeśli będzie udowodniona w części, sąd zasądzi obowiązek naprawienia szkoda wyłącznie w tej części. Nie zamyka to jednak drogi do dochodzenia pozostałej części roszczenia na drodze postępowania cywilnego.

Zgodnie z art. 415 § 1 kodeksu postępowania karnego obowiązku naprawienia szkody nie orzeka się, jeżeli roszczenie wynikające z popełnienia przestępstwa jest przedmiotem innego postępowania albo o roszczeniu tym prawomocnie orzeczono.

PRZYKŁAD

Pani Paulina dopuściła się czynu zabronionego opisanego w art. 297 § 1 k.k. – wyłudzenie kredytu od X Banku S.A. Zostało wszczęte postępowanie karne przeciwko Pani Paulinie, i kolejno skierowany do sądu został akt oskarżenia. Pokrzywdzony X Bank S.A. wniósł o zasądzenie obowiązku naprawienia szkody w wysokości wyłudzonego kredytu. Okazało się jednak, że w ramach prawomocnie zakończonego postępowania cywilnego, sąd wydał wyrok zasądzający od Pani Pauliny na rzecz X Banku S.A. kwotę kredytu wraz z odsetkami oraz kosztami procesu. W tej sytuacji sąd karny odmówi orzeczenia obowiązku naprawienia szkody niezależnie od tego czy i w jakiej wysokości szkoda ta została faktycznie naprawiona.

O obowiązku naprawienia szkody sąd może orzec z urzędu – fakultatywnie lub na wniosek pokrzywdzonego –obligatoryjnie. Przy orzekaniu tego środka kompensacyjnego sąd stosuje przepisy prawa cywilnego. Ma to znaczenie zwłaszcza w kontekście definicji i zakresu szkody, sposobu jej naprawienia czy odpowiedzialności solidarnej współsprawców.

2. Obowiązek naprawienia szkody wraz ze środkami probacyjnymi

Środki związane z poddaniem sprawcy próbie stosowane na etapie postępowania sądowego to warunkowe umorzenie postępowania karnego oraz warunkowe zawieszenie wykonania kary. Środki te ze swojej istoty stosowane są wtedy, gdy ich zastosowanie wystarczy dla osiągnięcia celów prawa karnego. Stanowią swoistego rodzaju szansę dla sprawcy, który w zamian musi wykonać nałożone na niego w tym trybie obowiązki.

3. Warunkowe umorzenie postępowania karnego

Stosowane jest przy lżejszych gatunkowo czynach zabronionych, zaś przesłankami branymi pod uwagę jest również nieznaczna społeczna szkodliwość czynu i winy, dotychczasowa postawa sprawcy, jego niekaralność oraz pozytywna prognoza przestrzegania porządku prawnego.

UWAGA!

Warunkowego umorzenia postępowania karnego nie stosuje się do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.

Warunkowe umorzenie postępowania następuje na okres próby, który wynosi od roku do 3 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. Stosując warunkowe umorzenie postępowania sąd nakłada na sprawcę obowiązek naprawienia szkody w całości lub części, a miarę możliwości również obowiązek zadośćuczynienia za doznaną krzywdę, albo zamiast tych obowiązków orzeka nawiązkę – art. 67 § 3 k.k. Z uwagi na to, że przy warunkowym umorzeniu postępowania nie dochodzi do skazania sprawcy, to brak jest możliwości nałożenia obowiązku naprawienia szkody na podstawie art. 46 § 1 k.k. Art. 67 § 3 k.k. stanowi zatem samodzielną przesłankę orzeczenia obowiązku naprawienia szkody, stosowanym wraz z warunkowym umorzeniem postępowania karnego.

WAŻNE!

Okresu próby nie należy utożsamiać z terminem wykonania obowiązku naprawienia szkody. Obowiązek naprawienia szkody staje się wymagalny z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia, w którym go zasądzono. Dlatego też brak jest możliwości oznaczenia innego terminu wykonania obowiązku naprawienia szkody w orzeczeniu sądu karnego.

W kontekście przestępstw na szkodę wierzycieli zwrócić uwagę należy na fakt, iż niewykonanie przez sprawcę obowiązku naprawienia szkody stanowi autonomiczną przesłankę do podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego.

4. Warunkowe zawieszenie wykonania kary

Odmiennie jak przy poprzednim środku probacyjnym w tym trybie dochodzi do skazania sprawcy. Sąd jednak może warunkowo zawiesić wykonanie orzeczonej kary w wymiarze nieprzekraczającym roku, jeśli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa nie był skazany na karę pozbawienia wolności i jest to wystarczające dla osiągnięcia wobec niego celów kary, a w szczególności zapobieżenia powrotowi do przestępstwa. Zawieszając wykonanie kary, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste, dotychczasowy sposób życia oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa.

Zawieszając wykonanie kary sąd może zobowiązać skazanego do obowiązku naprawienia szkody na rzecz pokrzywdzonego – art. 72 § 2 k.k. Z obowiązku zasądzonego w tym trybie skazany nie może zostać zwolniony przez sąd w trybie art. 74 § 2 k.k. W razie uchylania się od obowiązku naprawienia szkody sąd może zarządzić wykonanie kary – art. 75 § 2 k.k.

5. Nadzwyczajne złagodzenie kary lub odstąpienie od jej wymierzenia

W kontekście omawianych czynów zabronionych dotyczących wtórnego pokrzywdzenia wierzyciela (art. 300-302 k.k.) ustawodawca w art. 307 k.k. przewidział dwie możliwości złagodzenia kary. Warunkiem zastosowania tych instytucji jest dobrowolne naprawienie szkody przez sprawcę w całości lub znacznej części. Termin na dobrowolne naprawienie szkody sprawca ma do czasu prawomocnego skazania za czyn zabroniony, który szkodę spowodował.

Nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia, kary łagodniejszego rodzaju albo na odstąpieniu od wymierzenia kary i orzeczeniu środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku. Nadzwyczajne złagodzenie kary może być zastosowane w sytuacji, w której sprawca dobrowolnie naprawił szkodę w znacznej części lub w całości, natomiast odstąpienie od wymierzenia kary może nastąpić tylko w razie dobrowolnego naprawienia szkody w całości.

PRZYKŁAD

Pani Róża posiada wymagalne zobowiązanie względem wierzyciela X Banku S.A. w wysokości 200 tysięcy złotych. Wierzyciel domaga się od Pani Róży natychmiastowej spłaty zobowiązania. Pani Róża jako jedyny majątek posiada nieruchomość o wartości 500 tysięcy złotych. Aby uniknąć ewentualnej egzekucji skierowanej co do tej nieruchomości przez wierzyciela, Pani Róża umową darowizny przenosi własność tej nieruchomości na swojego ojca. Wierzyciel kieruje zawiadomienie o możliwości popełnienia przestępstwa do prokuratury. Pani Róża swoim zachowaniem doprowadziła do swojej niewypłacalności i udaremniła zaspokojenie swojego wierzyciela. Po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego Pani Róża została oskarżona o popełnienie czynu zabronionego z art. 300 § 1 k.k. W toku postępowania sądowego Pani Róża zorganizowała środki pieniężne i spłaciła w całości zobowiązanie względem wierzyciela. Sąd uznał Panią Różę za winną popełnienia czynu zabronionego z art. 300 § 1 k.k. jednakże odstąpił od wymierzenia kary.

Stosowanie art. 307 k.k. przez sąd jest fakultatywne. Sąd z jednej strony powinien brać pod uwagę fakt, iż negatywny skutek czynu zabronionego – szkoda pokrzywdzonego – została dobrowolnie naprawiona, z drugiej zaś nie można tracić z pola widzenia faktu, iż uruchomiona został procedura karna, począwszy od postępowania przygotowawczego aż do postępowania sądowego, co powoduje dodatkowe zaangażowanie zarówno czasu jak i kosztów nie tylko po stronie Skarbu Państwa ale też samego pokrzywdzonego, który musiał inicjować postępowanie karne i brać w nim czynny udział. Powyższe determinuje aby odstąpienie od wymierzenia kary stosowane było tylko w wyjątkowych sytuacjach.

Podstawy prawne:

- Ustawa z 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (tekst jedn. DzU z 2023, poz. 1610 ze zm.);

- Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (tekst jedn. DzU z 2024, poz. 17 ze zm.).

- Ustawa z 6 czerwca 1997 roku Kodeks postępowania karnego (tekst jedn. DzU z 2024, poz. 37 ze zm.).

Zdaniem autora

Kamil Paweł Szmidt, adwokat w RESIST Rezanko Sitek

Dochodzenie należności na drodze postępowania cywilnego często okazuje się bezskuteczne. Skuteczność egzekucji sądowej bowiem uzależniona jest od faktu, czy dłużnik w czasie prowadzenia egzekucji posiada majątek nadający się do egzekucji. Nawet jeśli dłużnik przed wszczęciem egzekucji taki majątek posiadał lecz zdążył się go wyzbyć, nie zmienia to faktu, iż postępowanie egzekucyjne przeciwko dłużnikowi będzie bezskuteczne. Nie oznacza to jednak, że wierzyciel nie ma możliwości podjęcia innych działań celem odzyskania swojej wierzytelności. Na gruncie prawa cywilnego może skorzystać z instytucji skargi pauliańskiej, która jest czasochłonna i często trudna do skutecznego przeprowadzenia.