Robotyzacja, algorytmy, sztuczna inteligencja – taniej, ale czy lepiej?

Roboty przemysłowe, internet, sztuczna inteligencja – pochód cyfrowej rewolucji zmniejsza konieczność zatrudniania ludzi. Jak twierdzą analitycy firmy McKinsey, ok. 60 proc. obecnie istniejących zawodów można zautomatyzować. Specjaliści ze Światowego Forum Ekonomicznego (WEF) twierdzą z kolei, że z powodu samej robotyzacji w latach 2020–2025 zniknie z gospodarek krajów rozwiniętych nawet 85 mln miejsc pracy. Coraz częściej nie jest to praca tylko fizyczna, ale i umysłowa.

To nie lada wyzwanie nie tylko dla pracowników przyszłości, ale też dla państw, a nawet samych liderów automatyzacji – często globalnych koncernów. W którymś momencie może się bowiem okazać, że ciągłe obniżanie kosztów pozbawi ich potencjalnych klientów. Bo ci nie będą mieli za co kupić ich produktów i usług.

Cyfrowa rewolucja prze z siłą tarana. W tym pochodzie pod ramię podążają ze sobą robotyka i sztuczna inteligencja (AI). Sztandar, pod którym kroczą, zawiera jasne i mocne przesłanie: aby wszystkim żyło się łatwiej, taniej, a wszystko, o czym sobie zamarzycie, było na wyciągnięcie ręki. Poniekąd chodzi więc o zadowolenie i szczęście.

Zarówno w przypadku robotyzacji, procesu, w którym przy danych czynnościach roboty fizycznie zastępują ludzi lub im asystują, jak i wykorzystaniu algorytmizacji, analizy baz danych czy działania samej sztucznej inteligencji mamy do czynienia z automatyzacją pewnych procesów. Na potrzeby niniejszego tekstu wszystkie te odsłony postępu technicznego nazywane są automatyzacją. Jest nią bowiem zarówno robot przemysłowy składający pojazdy w fabryce samochodów, jak i cyfrowy asystent klienta w bankowości online czy bazujący na zaawansowanej analityce zachowań i baz danych algorytm o jakimś atrakcyjnym imieniu, będący teraz lub w przyszłości twoim doradcą inwestycyjnym. Kto wie, może już wkrótce będzie on prawdziwą sztuczną inteligencją, z pełnym wachlarzem możliwości uczenia maszynowego, a fantazyjne imię stanie się czymś więcej niż próbą oswojenia dyskomfortu poznawczego klienta. Będzie w końcu emanacją jakiejś cyfrowej osobowości.

Wszyscy oni zastępują lub zastąpią pracę ludzi, którzy kiedyś wykonywali podobne czynności. Zastąpią z co najmniej jednego z dwóch powodów – są tańsi i lepsi. Oczywiście, to pewnie uproszczenie – są w końcu np. roboty medyczne ułatwiające pracę chirurgom. Ale nawet one są w jakimś stopniu tańsze i lepsze. Tańsze, bo wykonanie operacji nie wymaga długiej podróży wykwalifikowanego lekarza, lepsze, bo zastosowane w nich technologie – choćby wziernikowania, laserowego nacinania tkanek wewnętrznych – niegdyś nie były dostępne. Pozwalają osiągnąć to, co kiedyś nieosiągalne, i to praktycznie „na żądanie". Są ikonami postępu.

O krok dalej

Łatwiej, taniej, szybciej i na żądanie, w zasięgu ręki – ten przekaz jest jak marketingowy slogan. Sprzedaje pewną wizję świata przyszłości. Nie jest przekłamaniem, ma sprawić, byśmy uwierzyli w ten wyidealizowany świat. Nawet jeśli postęp technologiczny spełni te wszystkie obietnice, nie możemy być pewni, że nie jest to transakcja wymienna. Coś zyskując, coś stracimy. Hasło marketingowe ma sprzedawać, ale warto spojrzeć, co kryje się pod nim, na motywacje i motory napędowe automatyzacji.

Pomijając charakterystyczną dla gatunku ludzkiego ciekawość, żądzę odkryć, zapisywania się na kartach historii, wszystko to, skąd naprawdę bierze się postęp – istotnym jego czynnikiem są motywacje ekonomiczne: wspomniane już taniej i lepiej. Taniej pozwala zwiększyć marżę zysku lub prowadzić wojnę cenową. Lepiej – pokonać konkurencję w dążeniu do ostatecznego celu, pozycji quasimonopolisty. Motywacje te zapewniają automatyzacji pieniądze na rozwój. Wizja potencjalnego zwrotu z inwestycji jest bowiem równie ważnym motywem, co chęć odkryć.

W przypadku automatyzacji presja na taniej i lepiej oznacza zastępowanie przez roboty, algorytmy, sztuczną inteligencję pracy ludzi. To my jesteśmy największym kosztem. I równocześnie to my mamy być beneficjentami automatyzacji. Nie pierwszy to taki przypadek w historii cywilizacji. Nie bez powodu obecne błyskawiczne przemiany ochrzczono mianem rewolucji cyfrowej. Pod wieloma względami przypomina bowiem rewolucję przemysłową.

Gdy tamta umownie zaczęła się wraz z wynalezieniem maszyny tkackiej, a później parowej, początek tej, której jesteśmy świadkami, przypada na powstanie pierwszych komputerów osobistych, a później internetu. Obie rewolucje odbyły się poprzez postęp techniczny, ale ich efektem są zmiany społeczne.

Rewolucja przemysłowa też zdominowana była przez taniej i lepiej. Wykształciła nową klasę społeczną – robotników. Pozbawiając pracy rolników i rzemieślników, dała im pracę w fabrykach. Masowo wytwarzane produkty stały się tańsze, co zwiększyło ich dostępność. A ich odbiorcami stali się często właśnie robotnicy. W ten sposób rozwinął się rynek masowy. Podaż spotkała się z popytem. Niestety, były też poważne koszty społeczne – pozbawieni pracy przez automatyzację trafiali do fabryk, gdzie byli wyzyskiwani. Zmianie uległy też relacje społeczne – wielopokoleniowe rodziny zaczęły się atomizować. Lista przemian jest długa i wiedzie aż do walki klas, totalitaryzmów, praw człowieka, laicyzacji i współczesnych gospodarek dobrobytu.

Rewolucja cyfrowa czy jej kolejna forma – tzw. czwarta rewolucja przemysłowa – idzie o krok dalej w praktycznie każdym aspekcie. Dzieje się szybciej, poszerza rynki zbytu, całkowicie zmienia komunikację międzyludzką, sprawia, że praktycznie cały świat z jego wiedzą staje się dostępny na wyciągnięcie ręki. Krok dalej idzie też automatyzacja będąca jej nieodzownym elementem – przejmuje nie tylko produkcję, ale i usługi. Już nie tylko pracownicy fizyczni stają się jej ofiarami, ale też ci świadczący usługi. Często przejmuje prace, które jeszcze dwie, trzy dekady temu wymagały nabywanych latami kwalifikacji, przede wszystkim wyższego wykształcenia.

Ogon węża

Na naszych oczach topnieje klasa średnia, stopniowo się pauperyzując. Algorytmy, analiza dużych zbiorów danych (data mining) i sztuczna inteligencja przejmują pracę prawników, filologów, księgowych, informatyków – podobno przecież zawody przyszłości. Lista jest długa i zależy w dużej mierze od postępów prac nad rozwojem AI. Co to znaczy, odczuli na własnej skórze finansiści – tylko w ciągu ostatniej dekady pracę straciło w Polsce ponad 30 tys. pracowników banków. Zwykle wykształconych, wykwalifikowanych, mówiących językami obcymi. Placówki bankowe przestały mieć ekonomiczny sens, kiedy większość czynności można wykonać przez internet. Podobne problemy mają doradcy finansowi czy maklerzy.

Kłopot w tym, czy uda się, jak za czasów rewolucji przemysłowej, zrównoważyć w dłuższym okresie podaż nowych produktów i usług z popytem na nie. Jeśli automatyzacja odbywa się poprzez zastępowanie pracy ludzkiej, zmniejsza możliwości nabywcze „rynku". W uproszczeniu – za co mają kupować dobra i usługi ludzie, którzy albo pracę stracili, albo znaleźli finansowo mniej atrakcyjną? Spadek siły nabywczej może zresztą dotknąć wielu branż, nie tylko tych, w których postępuje automatyzacja.

A gdy trudno o nabywców, to i zmniejszanie kosztu zaczyna tracić sens. Bo przecież stawką w tej grze nie jest tylko konkurencja, ale też utrzymanie lub zwiększenie zysku. Gdy na towary i usługi nie ma wystarczająco dużo chętnych, pozostaje tylko obniżać marżę, by istniał rynek. Albo dalej obniżać koszt. Przypomina to trochę węża zjadającego własny ogon.

Jest to jednak przyszłość pełna niewiadomych – globalizacja sprawiła, że działania lokalne (choćby interwencje państwa) nie przynoszą wcale oczywistych skutków. Zbyt wiele jest zdarzeń i powiązań, na które nie mamy wpływu. Podstawa wielu ekonomicznych teorii – „ceteris paribus", czyli „przy pozostałych czynnikach bez zmian" – po prostu nie działa.

Ponadto gdy rynki stały się globalne, to i poszukiwanie odbiorców produktów przestało być lokalne. A to utrudnia ocenę przyszłej skali takiego zjawiska.

Nożyce nierówności

Niesie to ze sobą wiele społecznych niebezpieczeństw, z bezrobociem na czele, nie dla wszystkich państw jednak równie groźnych. W uprzywilejowanej sytuacji są bowiem te, skąd pochodzi kapitał stojący za postępującą automatyzacją – to do niego wraca wygenerowany m.in. dzięki efektowi skali i niższym kosztom zysk; im bardziej globalna działalność, tym wyższy. Nawet jeśli zagrożenie bezrobociem uda się w poszczególnych krajach przezwyciężyć, to najprawdopodobniej czeka nas klasowa rewolucja, w której najbardziej ucierpią ci, którzy będą mieli dochód z pracy.

Tu też lekcją mogą być konsekwencje rewolucji przemysłowej, dzięki której przecież narodził się kapitalizm, jaki znamy. Gdy na dołach społecznej drabiny pojawili się robotnicy, pozbawieni większości praw, które obecnie uważamy za podstawowe, to na górze dokonywała się niespotykana akumulacja kapitału. Kasta przemysłowców, właścicieli środków produkcji bogaciła się błyskawicznie. Podobnie było z bankierami – którzy doskonale zarabiali na finansowaniu kolejnych inwestycji. Do dziś uważa się, bazując na porównaniu majątków według obecnej siły nabywczej dolara, że Andrew Carnegie (przemysł stalowy) i John D. Rockefeller (przemysł naftowy) byli najbogatszymi ludźmi w dziejach ludzkości. Wcale nie współcześni nam Jeff Bezos, Elon Musk czy Bill Gates.

Obie rewolucje cechuje gwałtowna automatyzacja, choć w innej skali i często na innych obszarach. Ale w obu przypadkach można już dziś obserwować zaskakująco podobne rozwieranie się nożyc nierówności dochodowych. W USA w 2018 r. były one najwyższe w historii. Jak wyliczył think tank RAND, między 1975 a 2018 r. 1 proc. najlepiej zarabiających Amerykanów zwiększył swoje realne przychody o 50 bln dol., kosztem 90 proc. najmniej zarabiających. A to przecież tylko różnice dochodowe, są też jeszcze te majątkowe – często nieporównywalnie większe. Co ciekawe, im większy sektor finansowy w danym kraju, tym większe nierówności.

Nie jest to przypadek. W ciągu ostatnich kilkunastu lat, począwszy od kryzysu finansowego z 2008 r., banki centralne USA, Unii Europejskiej i Japonii wydrukowały dziesiątki bilionów dolarów, euro i jenów, które posłużyły do skupienia obligacji skarbowych i korporacyjnych, z których spłatą ich emitenci mieli poważne problemy. Pieniądze te w znaczącej mierze trafiły na rynki kapitałowe lub przeznaczono je na inne dobra inwestycyjne – w tym nieruchomości. Efektem jest m.in. spektakularny wzrost notowań największych indeksów giełdowych świata do najwyższych poziomów w ich całej historii – nowojorski S&P 500 od marca 2009 r. wzrósł o ponad 400 proc. Dodatkowym paliwem tych wzrostów są wyjątkowo niskie stopy procentowe. Dzięki nim kredyty, a co za tym idzie pieniądz, nigdy nie były tak tanie.

Beneficjentami tego wzrostu są grupy posiadające kapitał. Doskonale widzą to choćby potencjalni chętni na nieruchomości w największych polskich miastach – co z tego, że kredyt jest tani, kiedy ceny mieszkań są mocno podbite przez kapitał spekulacyjny. Przy globalizacji rynków inwestycyjnych właściciele kapitału szukają wszędzie możliwości jego zwiększenia.

Gdy tani pieniądz i hossa na rynkach zwiększają przewagę najbogatszych, nierówności rosną. A postępująca automatyzacja dokłada kolejny element do tego zjawiska. Pozbawia pewności zatrudnienia tych, którzy mają dochody z pracy.

Ponieważ problem ma naturę globalną, bo świat cyfrowy nie ma granic, politycy nie są w stanie mierzyć się nim za sprawą rozwiązań lokalnych. Trudno o takie bez podważenia reguł rynku, ingerencji w niego lub wręcz zamykania się społeczeństw. To ostatnie jest tym groźniejsze, że prowadzi do jeszcze większych dysproporcji i biedy – zbyt mało dóbr jest wytwarzanych „na miejscu".

Stąd najprawdopodobniej narastanie postaw autorytarnych w rozwiniętych społeczeństwach – są one przejawem frustracji, której jedynym ujściem staje się wybieranie tych, co obiecują zmianę na lepsze, choć nie mają możliwości, by ją przeprowadzić. Populizm jest w cenie, bo ludzie nagle zdali sobie sprawę, że dla wielu z nich dobrobyt rodziców jest już nieosiągalny. Wielu ma nadzieję, że ktoś przywróci „stary porządek". Nie ma jednak powrotu do żadnego starego porządku, można tylko spróbować tworzyć nowy. Taka jest natura rewolucji.

Słabnące państwo

Bożek kosztu niesie ze sobą poważne zagrożenie dla poszczególnych państw. Pauperyzowanie się społeczeństw oznacza niższe wpływy z podatków dochodowych. Ale też – w sytuacji gdy na niektóre dobra i usługi odbiorców nie będzie stać – z podatków pośrednich, np. z VAT.

Jak można w takiej sytuacji skutecznie zarządzać państwem? Tym bardziej że większość krajów boryka się już dziś z wyzwaniem, które wiąże im ręce na poziomie polityki społecznej. Jest nim problem długu. Wystarczy spojrzeć na dane. Szacuje się, że zadłużenie Japonii w stosunku do jej PKB wynosi 240 proc., Grecji – 177 proc., Włoch – 156 proc., USA – 108 proc., Francji – 98 proc., Polski – ok. 65 proc., a Niemiec – ok. 60 proc. W momencie w którym wartość długu przekracza pewien stosunek do wartości przychodu, dług staje się praktycznie niespłacalny. Wie to każdy, kto zdecydował się na upadłość konsumencką, każdy, kto kalkulował ratę kredytu mieszkaniowego tak, by za resztę dochodu móc po prostu żyć.

Ale co się dzieje, gdy ta wartość przekracza 100 proc. dochodu? Wtedy dług można tylko „rolować" – emitować kolejne obligacje, by spłacać istniejące zobowiązania. Albo liczyć, że ktoś go nam umorzy. Tak jak Polsce na początku lat 90. tzw. Klub Paryski – 19 najbogatszych państw świata. Bez tego najprawdopodobniej bardzo długo wychodzilibyśmy z finansowego cienia PRL-u.

Zastępowanie ludzi maszynami rodzi tu kolejne wyzwania. Obowiązki społeczne państw najprawdopobniej będą rosły – nie wydaje się, by istniał sposób na powstrzymanie rozwierania się nożyc rosnącego zadłużenia i rosnących wydatków. Z jednej strony starzejące się społeczeństwa, z drugiej robotyzacja i AI wypychające ludzi z rynku pracy, co zwiększa potrzeby związanie z ich wsparciem, z trzeciej wymagania odnośnie do edukacji i służby zdrowia rosną wraz z poziomem życia, z czwartej presja płacowa związana z automatyzacją przy równoczesnej konieczności płacenia podatków będzie prowadziła do zwiększonego nacisku społecznego na ich retransferowanie.

Trudno realizować marzenie o sprawnym państwie, gdy zamiast skupić się na bezpieczeństwie, edukacji i służbie zdrowia, staje się ono głównie wielkim redystrybutorem, opiekunem socjalnym. Przedsmak tego mamy w Polsce, choć z zupełnie innych przyczyn – państwo rozdaje, a zamiast wprowadzać reformy strukturalne, je pozoruje. Jeśli ziemi się nie orze, a skupia się na rozdawaniu jej owoców, nie będzie w przyszłości przynosić plonów. Będzie można tylko rozdawać to, co się od kogoś pożyczy. Na procent.

Możemy być też pewni jednego – bez względu na to, jak szybko automatyzacja będzie następować, pandemia sprawiła, że większość krajów będzie musiała zwiększać nakłady na służbę zdrowia.

Innymi słowy, oczekiwania wobec roli państw rosną, a ich możliwości niekoniecznie.

Opodatkowanie automatyzacji

Próbą odpowiedzi na wyzwania związane z automatyzacją i odbieraniem przez nią pracy ludziom są koncepcje dochodu gwarantowanego oraz opodatkowania pracy robotów i sztucznej inteligencji.