SN: podwyższenie odpowiedzialności członka zarządu nie zawsze jest oczywiste

Sąd Najwyższy 12 grudnia 2019 r. (sygn. akt III CZP 42/19) rozstrzygnął zagadnienie prawne przedstawione przez Sąd Okręgowy w Białymstoku rozpoznający apelację w zakresie dodatkowej odpowiedzialności osoby fizycznej będącej członkiem SKOK Wołomin. Sędziowie SN uznali, że syndykowi masy upadłości spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej nie przysługuje roszczenie wobec członków kasy o pokrycie straty bilansowej kasy w oparciu o postanowienia statutu przyjęte na podstawie art. 26 ust. 3 ustawy z 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (tekst jedn. DzU z 2018 r., poz. 2386 ze zm.), wprowadzające podwyższoną odpowiedzialność członków za straty powstałe w kasie do podwójnej wysokości wpłaconych udziałów, jeżeli przed ogłoszeniem upadłości kasy walne zgromadzenie (zebranie przedstawicieli) nie podjęło uchwały o pokryciu w ten sposób straty (art. 38 § 1 pkt 4 ustawy z 16 września 1982 r. – Prawo spółdzielcze, tekst jedn. DzU z 2018 r., poz. 1285 ze zm.).

Czytaj także: Odpowiedzialność karna podmiotów zbiorowych - co zrobić, by jej uniknąć

Problem, który rozstrzygał Sąd Najwyższy, dotyczy wykładni art. 26 ust. 3 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (ustawa o SKOK). Zgodnie z tym przepisem odpowiedzialność członków kas za straty powstałe w kasie może zostać podwyższona w statucie kasy do podwójnej wysokości wpłaconych udziałów. Zasadą wynikającą z art. 19 § 2 prawa spółdzielczego (stosowaną w odniesieniu do SKOK na podstawie odesłania zawartego w art. 2 ustawy o SKOK) jest to, iż członek spółdzielni uczestniczy w pokrywaniu jej strat do wysokości zadeklarowanych udziałów. W oparciu o art. 26 ust. 3 ustawy o SKOK oraz odpowiedni zapis statutowy, jeśli spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa wykazuje stratę bilansową, od członka kasy można zażądać dodatkowej dopłaty do wysokości wpłaconych przez niego udziałów (co oznacza, iż członek SKOK może ponosić odpowiedzialność do dwukrotności wartości udziałów).

Powództwa przeciw członkom

W praktyce pojawił się problem, czy podwyższona odpowiedzialność może być egzekwowana przez syndyka po ogłoszeniu upadłości SKOK. Stał się on o tyle istotny, że do chwili obecnej kilka spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych zostało postawionych w stan upadłości, a syndycy zaczęli wytaczać powództwa przeciwko ich członkom o uiszczenie dopłat. Z kolei orzecznictwo sądów było w tym zakresie niejednolite.

W praktyce egzekwowanie podwójnej odpowiedzialności przez syndyków upadłych SKOK-ów dotyczy realnie bądź potencjalnie tysięcy osób fizycznych (członków SKOK), przez co stanowi istotny problem społeczny. Niewątpliwie świadomość społecznej wagi problemu zdeterminowała podejście Sądu Najwyższego, który przyjął optykę prokonsumencką, zaznaczając w szczególności w uzasadnieniu uchwały, iż członkami kas w zdecydowanej większości są konsumenci ich usług, co przemawia zdaniem Sądu Najwyższego za zwiększeniem, a nie osłabieniem ich ochrony.

Istotnie, status członka kasy zbliża się charakterem do statusu klienta banku, co może uprawnić do traktowania go jako konsumenta. Kwalifikacja ta nie musi być jednak oczywista.

Zwrócić należy uwagę, że SKOK nie jest bankiem, lecz spółdzielnią, do której mają zastosowanie instytucje właściwe dla prawa spółdzielczego (w tym udziały, wkłady, wpisowe). Mimo iż SKOK w swojej działalności upodabniają się do banków, to jednak zachowują swoją ustrojową specyfikę. Ustawodawca nie uchylił zwłaszcza obowiązku wniesienia udziałów czy wkładów.

Zaznaczyć także trzeba, iż podejściu prokonsumenckiemu dał wyraz już sam ustawodawca, który jako granicę wyznaczył dwukrotność wartości udziałów. W większości przypadków w odniesieniu do zwykłych członków SKOK będących osobami fizycznymi nie są to kwoty nadmiernie wygórowane.

Nie negując co do zasady konsumenckiego statusu członków SKOK, należy jednak zaznaczyć, iż nie wszystkie relacje łączące członka ze spółdzielnią muszą mieć konsumencki charakter. Inne bowiem znaczenie mają stosunki prawne odnoszące się np. do posiadanego przez członka rachunku prowadzonego przez kasę czy też korzystania przez niego z kredytu, pożyczki, a inne cechy ma relacja, w ramach której jest zobowiązany do wniesienia udziału bądź wkładu. O ile pierwsza grupa stosunków prawnych posiada rzeczywiście charakter konsumencki, dotyczy usług świadczonych przez kasę, których odbiorcą jest członek, o tyle druga z wymienionych obejmuje relacje korporacyjne związane z istotą stosunku członkostwa w SKOK. Na specyfikę stosunku członkostwa należy spoglądać również w kontekście tego, że członkowie są de facto właścicielami spółdzielni, co wynika poniekąd z art. 3 prawa spółdzielczego, w myśl którego majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków.

Rozróżnienie tych dwóch płaszczyzn – konsumenckiej i korporacyjnej – widoczne jest w uregulowaniach ustawowych. Wierzytelności członków SKOK z tytułu zwrotu depozytów objęte są gwarancją Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, a ponadto traktowane w postępowaniu upadłościowym w sposób uprzywilejowany (art. 441 ust. 1 pkt 2 prawa upadłościowego). Ustawodawca odmienne podszedł do kwestii roszczeń związanych z udziałami w SKOK. Członkowie nie tylko nie mogą dochodzić zwrotu wpłaconych udziałów w postępowaniu upadłościowym, ale też muszą uiścić do masy upadłości niewpłaconą jeszcze ich część na żądanie syndyka. Ustawodawca uznał więc, iż w zakresie zadeklarowanych udziałów członek kasy nie tylko nie uzyskuje ochrony, lecz także kwotami tymi uczestniczy w pokrywaniu strat SKOK i zaspokajaniu innych wierzytelności. W tym aspekcie staje się współodpowiedzialny za zobowiązania kasy. Przy czym analogiczny charakter jak odpowiedzialność udziałami ma dodatkowa odpowiedzialność do podwójnej wartości udziałów – służy pokryciu strat i zabezpieczeniu roszczeń innych wierzycieli. Przy analizie konsumenckiego statusu członków SKOK nie można zatem pomijać konieczności rozróżniania dwóch opisanych wyżej rodzajów relacji prawnych. W związku z tym zanegowanie obowiązku wniesienia dopłaty o wartości równej udziałowi (mającej analogiczny charakter do wpłaty udziału), z uzasadnieniem odwołującym się konsumenckiego statusu członków, może być dyskusyjne.

Brak wypłacalności

Dodatkowa odpowiedzialność, jeśli jest przewidziana w statucie, stanowi rozwinięcie odpowiedzialności zadeklarowanymi udziałami, a jej znaczenie ujawnia się szczególnie w upadłości, kiedy kasa staje się niewypłacalna i traci zdolność do bieżącego zaspokajania wierzytelności z posiadanych środków.

Zdaniem Sądu Najwyższego dodatkowa odpowiedzialność nie powstaje z mocy prawa z chwilą powstania straty, ale jej zakres jest uzależniony od treści uchwały. W ocenie Sądu Najwyższego syndyk nie może przejmować uprawnień walnego zgromadzenia co do określenia sposobu pokrycia straty, o którym mowa w art. 38 § 1 pkt 4 prawa spółdzielczego w zw. z art. 2 ustawy o SKOK, i nie może swoim działaniem wykreować roszczenia o wpłatę należności w wymiarze podwójnej wysokości udziałów.

Z istoty postępowania upadłościowego wynika jednak, iż kompetencje syndyka odnoszące się do sfery majątkowej upadłego nie powinny być w jakikolwiek sposób zależne od czynności organów korporacyjnych upadłej osoby prawnej.

Strata i uchwała

Należy przyjąć, iż zdarzeniem kreującym wierzytelność z tytułu dodatkowej odpowiedzialności nie jest uchwała walnego zgromadzenia, ale wystąpienie straty bilansowej przewyższającej wartość funduszu udziałowego i zasobowego (art. 26 ust. 2 i 3 ustawy o SKOK). Uchwała przesądza jedynie o postawieniu wierzytelności w stan wymagalności. O abstrakcyjnym obowiązku mającym źródło w ustawie i statucie można mówić do momentu ujawnienia się straty. Strata w określonym rozmiarze konkretyzuje w sposób obiektywny wierzytelność. Z kolei uchwała walnego zgromadzenia (czynność syndyka) wiąże się z wymagalnością istniejącego już roszczenia. Zgromadzenie może zdecydować o niedochodzeniu wierzytelności, nie oznacza to jednak, że wierzytelność jako taka nie istnieje.

Jeśli więc strata została wykazana w sprawozdaniu finansowym sporządzonym przez syndyka na dzień poprzedzający ogłoszenie upadłości, powinno to skutkować uznaniem, iż wierzytelność z tytułu podwyższonej odpowiedzialności weszła do masy upadłości i może być realizowana przez syndyka.

Sąd Najwyższy wskazał także, że dodatkowa odpowiedzialność służy utrzymaniu stabilności finansowej SKOK w toku zwyklej działalności, a jej celem nie jest zabezpieczenie interesów wierzycieli.

Zdaniem autorów co najmniej równorzędnym celem art. 26 ust. 3 ustawy o SKOK jest realizacja funkcji gwarancyjnej i ochronnej przez dodatkową odpowiedzialność, która ma chronić wierzycieli takiej spółdzielni przed skutkami zbyt ryzykownego prowadzenia jej spraw. Jednocześnie prawa członków są chronione, albowiem wprowadzenie dodatkowej odpowiedzialności zawsze wymaga ich pozytywnej woli przez przyjęcie odpowiedniego zapisu statutu. Dodatkowo każdy członek może limitować swoją dodatkową odpowiedzialność przez ograniczenie obejmowania udziałów do statutowego minimum.

Opłacone udziały członkowskie w kasie (podobnie jak wpłacone udziały w spółce z o.o.) stanowią w pewnym zakresie gwarancję zapłaty dla wierzycieli spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej, są elementem systemu zapewniającego bezpieczeństwo obrotu gospodarczego i budowy wzajemnego zaufania pomiędzy kontrahentami. Ustawodawca uznał przy tym, iż działalność SKOK-ów obarczona jest na tyle istotnym ryzykiem, że ustalenie tej gwarancji na poziomie równowartości zadeklarowanych udziałów członkowskich (jak w przypadku zwykłych spółdzielni) pozostaje niewystarczające i konieczne jest jej podniesienie do dwukrotności udziałów.

Konstrukcja pośredniej odpowiedzialności stanowi próbę wyważenia interesów członków spółdzielni i wierzycieli. Wierzyciele uzyskują ograniczoną gwarancję zaspokojenia swoich wierzytelności (także w celu minimalizacji ryzyka popadania ich samych w niewypłacalność oraz dla zapewnienia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego). Z kolei członkowie spółdzielni są chronieni przed bezpośrednio kierowanymi wobec nich pozwami (zgodnie z art. 19 § 3 prawa spółdzielczego: Członek spółdzielni nie odpowiada wobec wierzycieli spółdzielni za jej zobowiązania), uczestniczą jednak finansowo w pokrywaniu zobowiązań spółdzielni w granicach określonych statutem i ustawą.

Kwestia ochrony wierzycieli jest szczególnie istotna dla zabezpieczenia prawnych reguł obrotu, dlatego trudno byłoby przyjąć, że przedmiotowa podwyższona gwarancja dla wierzycieli w postaci dodatkowych dopłat może być realizowana w toku zwykłej działalności SKOK, lecz nie w przypadku ogłoszenia upadłości. Osłabiałoby to podstawową funkcję postępowania upadłościowego, jaką jest maksymalne zaspokojenie wierzycieli, oraz prowadziłoby do negatywnych skutków z punktu widzenia bezpieczeństwa obrotu gospodarczego, w szczególności narażając samych wierzycieli SKOK na niewypłacalność.

Przeciwna interpretacja oznaczałaby także, iż stratami w pierwszej kolejności zostaliby obciążeni wierzyciele upadłościowi SKOK, co stałoby w sprzeczności z zasadami postępowania upadłościowego, które preferują interes i zaspokojenie wierzycieli zewnętrznych kosztem wierzycieli korporacyjnych. Dodatkowo praktyczne znaczenie instytucji podwyższonej odpowiedzialności zostałoby w istotnym stopniu zmarginalizowane.

Należy zaznaczyć, iż obowiązujące przepisy, uwzględniające konsumencki status członków SKOK w zakresie świadczonych na ich rzecz usług finansowych, przyznają im wysoki poziom ochrony, w szczególności poprzez gwarancje Bankowego Funduszu Gwarancyjnego. Nie można jednak zapominać o konieczności uwzględnienia interesów wierzycieli, co wiąże się także z zapewnieniem ogólnego bezpieczeństwa obrotu. Dodatkowa odpowiedzialność nie wynika przy tym z relacji ściśle konsumenckiej, lecz statusu korporacyjnego członków, którzy w istocie są współwłaścicielami kasy. Zatem jej zawężająca wykładnia przedstawiona przez Sąd Najwyższy może budzić wątpliwości.