Rzeka dzieciństwa, rzeka krwi

Pisał pan też dla Macieja Kossowskiego, który był w latach 70. wielką gwiazdą. Pana autorstwa jest nawet przebój Czerwonych Gitar „Jesień idzie przez park".

To dla Klenczona. Seweryn Krajewski później też zrobił do mojego wiersza kompozycję. A kiedy Nalepa pracował w Holandii na sprzęt i komponował dla Franciszka Walickiego, pisałem również dla Tadeusza Woźniaka i Niebiesko-?-Czarnych. Później były teksty kolęd do muzyki Włodzimierza Nahornego, dwie płyty. Współpraca z Nocną Zmianą Bluesa. Moimi tekstami debiutowały Dorota Miśkiewicz i Anna Maria Jopek. A obecnie piszę głównie dla Starego Dobrego Małżeństwa, dla Mai Kleszcz i Doroty Miśkiewicz, a od czasu do czasu do muzyki Grzegorza Markowskiego, który niestety rzadko komponuje.

Ile piosenek pan napisał?

Nie mam pojęcia. Nie wiem nawet, ile książek wydałem. Gdzieś około 40, wliczając w to wiersze, bluesy, prozę, wybór słuchowisk radiowych.

Z których tekstów piosenek i bluesów jest pan najbardziej zadowolony?

Które mnie najmniej denerwują? Bo kiedy ich słucham, to myślę, że każdą mógłbym poprawić. Ale najmniej tych poprawek byłoby w „Modlitwie", „Studni bez wody", „Rzece dzieciństwa", „Oni zaraz przyjdą tu" , w „Zasadach gry". I w „Maszeruj z chamem" do muzyki Krzysztofa Myszkowskiego.

To głównie piosenki Nalepy. Jednak nie może się pan od niego uwolnić. Nawet teraz mieszka pan koło ronda jego imienia.

No tak, bo mieszkaliśmy w Józefowie blisko siebie. Ja mu znalazłem miejsce bliżej Wisły.

Pogodził się pan z Nalepą? Bo chyba rozeszliście się w gniewie?

Spotkałem go na pogrzebie Miry Kubasińskiej. Życzyłem mu zdrowia.

Jest pan bodaj najbardziej znanym polskim autorem tekstów bluesowych, a ja się zastanawiam, skąd się to u pana wzięło? Czy to ma związek z Kresami?

Do bluesa mnie namówił Wojtek Korda. Nie bardzo wiedziałem, co to jest, ale od Wojtka Gąssowskiego dostałem płytę Johna Mayala, coś zacząłem kojarzyć i napisałem tekst „Przyszedł do mnie blues".

Który był przebojem.

Bardzo mnie to zainspirowało. Ucieszyłem się, kiedy Nalepa wrócił z zagranicy z pomysłem, żebyśmy pisali bluesy. To wtedy zrobiliśmy naszą podobno najlepszą płytę „Blues" Breakoutu.

W zasadzie mógł pan pisać piosenki dla jakiejś Conchity Wurst jako autor austriacki. Miał pan wspaniałe koneksje na dworze cesarza Franciszka Józefa. Jak to się stało, że pańscy przodkowie wybrali polskość?

Pradziadek był ministrem u cesarza Franciszka Józefa, a potem namiestnikiem Moraw. Jego brat pełnił z kolei na dworze w Wiedniu funkcję ministra leśnictwa.

Ale pana przodkowie wybrali polskość i po drodze zgubili „von" w nazwisku.

To pradziadek dokonał takiego wyboru. Osiedlił się we Lwowie i spolonizował. Jednak myślę sobie, że trochę austriackiej krwi musi we mnie płynąć, bo np. nie cierpię niepunktualności. Pamiętam, jak w czasie okupacji ojca namawiali, żeby został Reichsdeutschem albo chociaż Volksdeutschem, ale ojciec nie miał wątpliwości, że jest Polakiem. Mama z kolei była Ukrainką, córką greckokatolickiego księdza. Być może dzięki temu wyjechałem żywy z Jasienia.

To wróćmy do rzeki dzieciństwa, „gdzie woda czysta, która koi ból"; gdzie płynęła Łomnica?

W Jasieniu koło Perehińska. To było w województwie stanisławowskim.

Józio z pańskich książek, tetralogii rozgrywającej się przed wojną i w jej trakcie na Kresach, to tak naprawdę Bogdan?

Bo ja jestem Józef Bogdan. Zostałem Bogdanem, bo ojciec był Józefem. To, co pan przeczytał w tych książkach, to moja biografia.

Ze „Złotej trąbki" wynika, że przed wojną tamte strony to była Arkadia. Żydzi, Ukraińcy, Polacy żyli sobie zgodnie, aż trudno uwierzyć w to, co się stało później, że w 1943 w rzezi wołyńskiej OUN wymordował nawet do 100 tysięcy ludzi.

Zaczęli to nakręcać Niemcy, trochę rękę przyłożyli do tego również Rosjanie. Ale w Ukraińcach przez lata tkwiła tęsknota za własnym państwem. Petlura próbował w 1919 roku, ale się nie udało.

Miał pan jakiś kłopot z tożsamością? Matka była Ukrainką, mówił pan w tym języku, miał kolegów, czuł się pan Ukraińcem czy zawsze był „Lachem"?

Ja się czułem Polakiem przez cały czas. Mówiłem po ukraińsku dzięki kolegom, ale w domu mówiło się po polsku.

Wiem, że to wyświechtane określenie, ale dla mnie pana cykl to taki kresowy realizm magiczny. Topielec wychodzący z rzeki, słychać głos złotej trąbki, w zupie pływają żaby.

Nie, to historia prawdziwa, widziałem tego topielca. Zamordowali go, wrzucili do rzeki. Wyrwali złote zęby. Odrąbali palec, żeby zdjąć obrączkę. Te żaby, które widziałem w zupie, wzięły się stąd, że łapaliśmy je z chłopakami całymi dniami i później już wszędzie je widziałem.

Czyli to wszystko jest bliżej rzeczywistości, niż się wydaje?

Tak. No, może poza kotem palącym fajkę na skrzyżowaniu dróg, o którym mi opowiadali wiejscy chłopcy.

A jednocześnie jest to świat triumfującej natury i pierwszych erotycznych wtajemniczeń.

Tak. Historia z Olgą, ta burza i nasza wspólna kąpiel nago to prawda. Tam w ogóle dziewczęta kąpały się nago. Dorosłe kobiety wkładały zapaski, ale w niedziele wszyscy chłopi wylegali nadzy na plażę nad Łomnicą. Kobiety i mężczyźni kąpali się w różnych miejscach. Ale cielesność traktowali bardziej naturalnie niż klasy wyższe.

„Złota trąbka" kończy się w 1939 roku i wtedy zaczyna się „Piekło weszło do raju". Co się działo po wkroczeniu Sowietów? Poza tym, że miejsce topielca w wyobraźni dziecka zajmują bolszewik i komandarm?

Widział pan te słynne plakaty, na których sowiecki żołnierz całuje się z ukraińskim chłopem? Tam naprawdę jest napisane żołnierze przez „rz". Takie plakaty wtedy rozwieszano, a to działało na dziecięcą wyobraźnię. Podobnie jak list od komandarma. On był kimś groźnym, tym bardziej że od ojca, który walczył w 1920 roku, zawsze słyszałem straszne rzeczy na temat bolszewików.

Niesamowite wrażenie robi opowieść o sensie filmu „Bohdan Chmielnicki", gdzie bohater gromi Lachów.

To było coś niewiarygodnego. Brodaty Bohdan Chmielnicki siedzi z maczugą na drzewie i rozgania nią ułanów Piłsudskiego. Oni to wszystko pomieszali. To nie jest żadna wizja, pamiętam to jak dziś. Ułani ostrzą szabelki, a on tłucze ich maczugą...

To chyba był film propagandowo antypolski.

Z pewnością. I dobrze trafiał w nastroje. Pamiętam, jak zmieniał się stosunek kolegów do mnie. To powoli narastało. Wcześniej dzieliłem się z nimi wszystkim, bo w porównaniu z nimi byliśmy bardzo bogaci, mama była nauczycielką, ojciec leśniczym. Dwie państwowe pensje przed wojną to było coś. Ja chodziłem boso dlatego, że chciałem być taki jak oni, oni chodzili bez butów, bo ich nie mieli. Kiedy rodzice chcieli mnie ucywilizować, złamałem nos krewnemu przełożonego mojego ojca. Wyśmiewali się ze mnie, bo byłem trochę dziki. Łaziłem z ukraińskimi chłopakami po drzewach, biłem się, kąpałem nago, byłem cholernie sprawny.

W 1941 roku wchodzą Niemcy, zaczyna się „Rzeka dzieciństwa", pojawia się Herman i znika ojciec. Zdaniem bohatera w Rumunii, a naprawdę?

Tam była rzeczywiście ogromna góra, a ja rzeczywiście wierzyłem, że ojciec uciekł z żołnierzami do Rumunii. Tymczasem on się ukrywał przed Ukraińcami.

A jaka jest prawda o Hermanie?

Rzeczywiście był u nas w Jasieniu dezerter, Austriak, ukrywał się u naszej służącej. Najpierw po prostu przyjechał z Niemcami. Oni tam wypoczywali, on był motocyklistą, kierowcą. A jak już zaczęło się im na froncie wschodnim wszystko walić, uciekł do nas. Przyjechali za nim motocyklem, ale go nie złapali. Oczywiście to on rzucał granaty, a nie ja, to już sobie dodałem. Ale on skutecznie tych Niemców wytłukł i uciekł na motocyklu. To się wydarzyło naprawdę. On się mną opiekował, był moim przyjacielem, bardzo pewnie się przy nim czułem, bo on miał pistolet, a Ukraińcy już wtedy byli bardzo agresywni.

Groza na Kresach narastała z miesiąca na miesiąc.

Najstraszniejsze było, kiedy Daniło Smyk rzucał kamieniami w nasz dom. Ojciec już wtedy nie miał broni. Któregoś dnia weszło dwóch ponurych Ukraińców, zabrali sztucer i rewolwery i wyszli. Bez słowa.

Jak udało się wam ocaleć?

Wasyl Smyk, brat albo kuzyn tego, który w nas rzucał kamieniami, ostrzegł mamę. Wywiózł nas furmanką do kolejki wąskotorowej, która woziła z lasu łatrówki. Może ocaleliśmy dlatego, że ojciec dobrze traktował swoich pracowników – Ukraińców? Wie pan, leśniczy to był ktoś, mnóstwo miejscowych pracowało przy wyrębie i spławianiu drewna. A Polacy zachowywali się różnie. Byli tam znacznie wyżej w społecznej hierarchii, najczęściej zajmowali wysokie stanowiska. I potrafili okazywać swoją wyższość. A rodzin polskich było raptem kilka, nie wszystkie ocalały. Inny leśniczy został zamordowany w noc przed naszą ucieczką.

A później było spotkanie z esesmanami z ukraińskiej jednostki w pociągu.

Ojciec udawał Ukraińca i opowiedział im, jak zamordował swojego polskiego pracodawcę. Najgroźniejsza była scena z papierośnicą. To była pamiątka po pradziadku, pięknie wykonana, inkrustowana złotem. Ojciec nieopatrznie poczęstował papierosem esesmana, ten chciał mu ją zabrać, a ojciec nie chciał oddać. Matka potem powiedziała, że ryzykował nasze życie dla papierośnicy. Uciekliśmy z tego pociągu, kiedy oni się zorientowali, że ojciec nie jest Ukraińcem. Ukradli mu kenkartę i dowiedzieli się, że jest Polakiem.

Najbliżej śmierci był pan jednak w Bażanówce, już po ucieczce na teren dzisiejszej Polski.

Ta Bażanówka jest koło Sanoka, zatrzymaliśmy się u kuzynki mamy, u Niemców. Tak się nazywali. Mój rówieśnik, Eugeniusz Niemiec, mieszka w Krynicy. A tamta scena jest prawdziwa. Dwóch niemieckich żołnierzy wpadło do piwnicy, w której się ukryliśmy. A front już nadciągał, już było słychać to gromkie rosyjskie „urrra". Oni w panice wybiegli z piwnicy, a jakiś krasnoarmiejec zobaczył skąd i postanowił wrzucić do środka granat. Na szczęście w porę usłyszał krzyki kobiet i dzieci.

Jak bardzo ukształtowało pana to kresowe dzieciństwo? Nosił pan w sobie ten dramat 60 lat i dopiero zbliżając się do osiemdziesiątki, postanowił pan to opowiedzieć? Mam wrażenie, że bez tego, co pan przeżył na Kresach, nie napisałby pan np. swoich najlepszych piosenek.

Wie pan, dzieciństwo ciąży na całym życiu. Elektryczność zobaczyłem dopiero pod koniec wojny, ale książki były w moim domu zawsze. Ojciec miał pokaźną bibliotekę i wciąż je sprowadzał. Pamiętam, jak powiedziałem ojcu, nie mając jeszcze dziesięciu lat: „Tato ja kiedyś będę pisać książki", a on się roześmiał. „Ty? Nie masz pojęcia, ile trzeba wiedzieć, jak trzeba być mądrym, żeby napisać książkę". Kiedy mieszkaliśmy w Niepołomicach, w dziesiątej klasie dostałem pięć niedostatecznych. Byłem tam uważany za kompletnego idiotę. Gdy dziewczyna przeszła się ze mną po rynku, miała zepsutą opinię. Ojciec nie wiedział, że piszę te wiersze, nie przyznawałem się. A kiedy zadebiutowałem w „Dzienniku Polskim", przyniosłem mu gazetę i zaniemówił. Nie spodziewał się po mnie czegoś takiego, nikt w Niepołomicach się nie spodziewał... A jednak można przewidzieć swoją przyszłość. Mnie się udało.

Bogdan Loebl (rocznik 1932) jest poetą i prozaikiem. Wydał ok. 40 książek. Niedawno zakończył publikację autobiograficznego cyklu z czasów kresowych, którego pierwszą częścią jest „Złota trąbka" (kolejne to „Piekło weszło do raju", „Rzeka dzieciństwa" i „Kres moich Kresów"). Już po wojnie rozgrywa się „Śpiąca jasnowłosa". Największą popularność przyniosły mu jednak teksty piosenek dla takich artystów, jak Tadeusz Nalepa (i grupa Breakout), Stan Borys, Niebiesko-Czarni, Grzegorz Markowski i Perfect, Stare Dobre Małżeństwo czy Czerwone Gitary.