Céline Sciamma. Reżyserka w ogniu

Nie możemy spotkać naszych matek jako dzieci, ale czasem warto sobie wyobrazić, jakie wtedy były – mówi mi reżyserka.

Jej film „Mała mama", który wchodzi właśnie na polskie ekrany, jest pełen delikatności uczuć. W pierwszych ujęciach ośmioletnia Nelly razem z matką porządkuje pokój w domu opieki, gdzie właśnie umarła jej babcia. Potem z rodzicami jedzie do domu babci w lesie. Tam właśnie rosła jej matka. I zachowała w pamięci wspomnienie brunatno-rudej jesieni, piękna, szałasu z gałęzi drzew, który budowała w lesie. Gdy rodzicielka nagle wyjeżdża, Nelly nieopodal domu spotyka dziewczynkę, która też robi dla siebie schronienie z gałęzi. I też – jak matka Nelly – ma na imię Miriam.

Sciamma bardzo subtelnie prowadzi tę grę wyobraźni. Dziewczynki są do siebie podobne, zaprzyjaźniają się, rodzi się między nimi silna więź.

– Pomysł był prosty. Chciałam opowiedzieć o spotkaniu małej dziewczynki i jej matki z czasów, gdy ona też była dzieckiem – mówi reżyserka i dodaje, że w czasach pandemii i zawirowań społeczno-politycznych rozmowa z dziećmi jest szczególnie ważna.

W „Małej mamie" stworzyła nowy sposób podróży w czasie. Co tu jest prawdą, a co fikcją?

– Nasze wspomnienia z dzieciństwa zwykle łączą się z wyobraźnią. Ja sama różne wydarzenia z tamtego najwcześniejszego okresu życia pamiętam bardzo wyraźnie. Ale zdaję sobie sprawę , że część tych „wspomnień" zbudowałam też dzięki zdjęciom, które zostały w rodzinnych zbiorach. Pamięć jest czymś niezwykle płynnym. Co zachowuje? Co sama kreuje? Jak działa nasza wyobraźnia? Zwłaszcza w chwili stresu, traumy? Ludzki mózg jest tajemnicą. Podobnie jak serce. Nie to serce, które się leczy i przeszczepia, tylko to symboliczne, odpowiadające za nasze uczucia.

Poczucie straty i żałoba po śmierci babci w umyśle małej Nelly ze strachem o najbliższą osobę – matkę. Rodzą chęć innego na nią spojrzenia. Jaka była w dzieciństwie? O czym marzyła, czego się bała? Przyjaźń z „małą mamą" pozwoli dziecku zrozumieć tę starszą. Gdzieś w środku są przecież podobne... I bardzo sobie nawzajem potrzebne.

Sciamma nie ukrywa, że „Mała mama" jest dla niej filmem bardzo osobistym. Mówi mi:

– Dużo jest tu odniesień do mojego własnego dzieciństwa. Kręciliśmy w miejscowości, w której się wychowałam. Próbowałam złapać klimat świata, w jakim żyli moi dziadkowie. Jedni mieli dom, drudzy mieszkanie, ale starałam się oddać coś z atmosfery obu tamtych miejsc.

W jednej ze scen dorosła Marianne znajduje swoje zeszyty ze szkoły, przechowywane przez matkę. W tej scenie „zagrały" prawdziwe notatniki Sciammy z szóstej klasy.

Opowiada, że kiedyś, czekając na przygotowanie planu, usłyszała za sobą odgłos kroków swojej babci ze strony matki, Marie-Paule Chiron. Bardzo specyficzny, bo babcia kulała. Chodząc, opierała się na lasce ze srebrną główką. Ale wtedy Marie-Paule nie żyła już od sześciu lat. W rzeczywistości Sciamma usłyszała kroki aktorki Margot Abascal, która grała postać wzorowaną na babci i na planie nosiła ten sam rodzaj butów korekcyjnych. Jednak na Céline zrobiło to duże wrażenie.

– Doświadczyłam czegoś w rodzaju międzypokoleniowego zawrotu głowy, rozmycia przeszłości i teraźniejszości, fikcji i rzeczywistości – mówi.

Czytaj więcej

Plus Minus

Dénes Nagy: Węgrzy Równali z ziemią ukraińskie wsie

Węgierscy żołnierze gościli w cudzych domach. W kościołach się modlili. I wracali, żeby wszystko spalić – mówi Barbarze Hollender Dénes Nagy, reżyser nagrodzony na festiwalu w Berlinie za film „W świetle dnia".

Odkrywanie seksualności

Jest Francuzką, urodziła się 12 listopada 1978 r. w Pontoise, miasteczku, które zaczęło rosnąć pod Paryżem w latach powojennych, nie miało więc w pamięci traum, za to szczyciło się pomnikiem Don Kichota stojącym przed budynkiem prefektury. Rodziny matki i ojca przyszłej reżyserki pochodziły z dwóch różnych światów. Babcia Marie-Paule miała pięć lat, gdy jej ojciec zginął pod Verdun. 28, gdy wybuchła druga wojna światowa, a jej wioska została zajęta przez Niemców. Przodkowie ze strony ojca byli włoskimi Żydami – stąd nazwisko Sciamma. Mieszkali na przedmieściu Kairu Heliopolis, a babcia Carla miała szczęśliwe, pogodne dzieciństwo. Rodzina przeniosła się do Francji w latach 50. XX wieku. Carla kochała kino, była dumna z wnuczki-reżyserki. Bardzo długo żyła, jeszcze w ubiegłym roku zdążyła podczas Berlinale obejrzeć online „Małą mamę". Zmarła niespełna trzy miesiące później, tuż przed wejściem filmu na ekrany.

Céline była najstarszym z trójki dzieci Sciammów. Ma o trzy lata młodszą siostrę Isabelle i siedem lat młodszego brata Laurenta. Kiedy Céline miała dziesięć lat, jej ojciec, specjalista od sztucznej inteligencji, dostał pracę w Singapurze. Spędzili tam dwa lata, po powrocie do Francji znów zamieszkali w Cergy-Pontoise.

Jako 15-latka Sciamma nakręciła swój pierwszy „prawdziwy" horror, w którym jej siostra Isabelle, doprowadzona do ostateczności, skakała z balkonu. Sciamma studiowała literaturę, a potem trafiła do paryskiej szkoły filmowej La Femis. Zadebiutowała w 2007 r. „Liliami wodnymi" – historią relacji trzech 15-latek odkrywających własną seksualność.

Młoda reżyserka sama przez taki proces przeszła. Mając 14 lat, przeżyła szok, gdy poszła na pokaz pływania synchronicznego. Najpierw pomyślała, że rozminęła się z powołaniem. Ten sport ją zachwycił, pomyślała, że mogłaby mu poświęcić całą młodość. Ale było za późno, bo treningi w tej dyscyplinie trzeba zaczynać we wczesnym dzieciństwie. Druga konstatacja była znacznie poważniejsza. Céline zdała sobie sprawę, że dreszcz przechodzi ją na widok pięknych, wysportowanych ciał dziewczyn.

– To wtedy pomyślałam po raz pierwszy, że podobają mi się kobiety – wyznaje Sciamma.

Jej orientacja seksualna ma wpływ na jej widzenie świata i na jej twórczość. Już podczas studiów w Nanterre weszła w skład grupy LGBT, która walczyła o prawa dla związków jednopłciowych. Często też można ją było spotkać w słynnym wówczas lesbijskim klubie „Le pulp".

I po „Liliach wodnych" temat poszukiwania tożsamości i uczuć wyłamujących się z ogólnie przyjętych norm powracał u tej reżyserki stale. Laurie, dziesięcioletnia bohaterka „Chłopczycy", też borykała się z własną płcią. Po przeprowadzce do innej dzielnicy w zabawach z dziećmi prezentowała się jako chłopiec Michael. Dzieci z jej otoczenia nie wiedziały, że jest dziewczynką. Rodzice nie wiedzieli, że czuje się chłopcem. Sciamma w 2011 r. opowiedziała o tym, o czym wtedy jeszcze bardzo głośno się nie mówiło.

Trzy lata później w „Dziewczynach z bandy" Sciamma obserwowała dojrzewanie czarnoskórej nastolatki z biednego, paryskiego przedmieścia. Niektórzy krytycy zaczęli ją klasyfikować jako twórczynię filmów o dorastaniu. Tyle że nie były to opowieści „młodzieżowe". Niepokoje młodych ludzi usiłujących dowiedzieć się, kim są, zostały tu rzucone na społeczne tło – nieprzyjazne i represyjne. I znów warto podkreślić, że Sciamma pokonała w tej produkcji jeszcze jedno tabu: zrobiła film, w którym występują niemal wyłącznie aktorzy czarnoskórzy. Nawet we Francji, gdzie jest wysoki procent czarnoskórej populacji, było to wówczas posunięcie nowatorskie.

Jej trzy pierwsze fabuły krytycy łączą czasem w tryptyk.

– Dlaczego tak często wykorzystuje pani w swoim kinie perspektywę dziecka lub nastolatki? – pytam Sciammę.

– Bo jest ciekawa – odpowiada. – Oczywiście można ją potraktować w różny sposób. Inaczej robi się to na przykład w Hollywood i u nas, we Francji. W amerykańskich filmach o dojrzewaniu nastolatkowie często żyją w swoim świecie jak w bańce, w Europie jest inaczej. We Francji od czasów filmu „Czterystu batów", który wyreżyserował François Truffaut, dzieci zmagają się ze światem dorosłych, próbując z niego uciec lub się do niego dopasować. W moich pierwszych trzech filmach próbowałem połączyć dwa rodzaje tradycji – mówi.

W swoim kolejnym filmie uciekła od spojrzenia dziecka, od Francji i od współczesności. „Portret kobiety w ogniu" to wycyzelowana artystycznie, przepiękna wizualnie kostiumowa opowieść o dwóch młodych kobietach żyjących w społeczeństwie niegotowym na to, by zaakceptować ich prawo do wolnego wyboru drogi życiowej. Tym razem Sciamma przeniosła się do Bretanii i schowała w drugiej połowie XVIII wieku. A jednak duch jej twórczości także w tym filmie pozostał.

Bohaterka, Marianne, jest artystką, która zostaje zaangażowana do namalowania portretu Heloise – panny z arystokratycznego domu mającej wkrótce wyjść za mąż za Włocha, którego nawet nie zna. Młode kobiety zbliżają się do siebie, rodzi się między nimi uczucie, najpierw kruche i zawstydzone, potem coraz bardziej gwałtowne, pełne namiętności. Ale przecież z góry skazane na klęskę, mogące stać się tylko wspomnieniem, które obie będą przez lata pielęgnować.

Sciamma potrafi tworzyć na ekranie magię. W jej niespiesznym, pełnym długich ujęć filmie ważne są drobne gesty, spojrzenia, ukryte w oczach przeświadczenie, że bunt nie ma sensu. Bo nic nie jest w stanie zmienić dusznego systemu opartego na dyskryminacji i wykluczaniu ludzi, na sztywnych zasadach, braku tolerancji i szacunku dla inności. Ale jednak coś zostanie głęboko w sercu. I wiemy, że kiedyś wybuchnie. Jak nie w tym, to w następnych pokoleniach. Sama Sciamma dziś mówi otwarcie: „Jestem lesbijką". I nie ukrywa, że przez wiele lat związana była z bohaterką jej „Lilii wodnych" Adèle Haenel. Ale też przyznaje, że musiała przejść niełatwą drogę, która doprowadziła ją do coming outu i do innego spojrzenia na mniejszości.

Liczy się widz

Dziś Sciamma osiągnęła już ten stopień poczucia bezpieczeństwa i samoakceptacji, że w „Małej mamie" o nic zażarcie nie walczy. Opowiada o relacji matki i dziecka, o tęsknotach, konfliktach, miłości, o tym wszystkim, co najbardziej uniwersalne. Odbywa podróż w czasie i przestrzeni. W wyobraźni bohaterów i widzów. Opowiada częściowo o swojej rodzinie, ale nie sytuuje wszystkich i wszystkiego dokładnie. Ważne są tylko uczucia.

– Zawsze liczę na współpracę z widzem – mówi reżyserka. – Mam nadzieję, że stanie się on niemal współtwórcą filmu. W „Małej mamie" specjalnie nie chciałam dawać zbyt wielu wskazówek, kim są ludzie, o których opowiadam. Bo to jest o nas wszystkich.

Piękny hołd dla dzieciństwa, kiedy matka jest najważniejsza. Sciamma najdelikatniej jak można przypomina, że każdy z nas, gdzieś głęboko, nosi w sobie to dziecko, które było czyste i piękne.

Bardzo ciekawe, w którą stronę Céline Sciamma teraz pójdzie. Kiedy o to pytam, mówi:

– Nie wiem jeszcze, jaka będzie następna historia, którą opowiem. Moje filmy nie rodzą się na kamieniu. Bardzo długo szukam inspiracji, potem jeszcze dłużej piszę. „Portret kobiety w ogniu" przygotowywałam pięć lat. „Moją mamę" jeszcze dłużej. Myślę, obserwuje, żyję. I przyznaję, że mam już kilka pomysłów.