Słonimski, Iwaszkiewicz, Brandys... Urlop w koszu lub na grani

Antoni Słonimski w jednym z powojennych felietonów twierdził, że urlop jest przereklamowany. Dzielił się wrażeniami z pobytu w jednym z domów zdrojowych: „za oknem i za drzwiami ryczało radio, a ja zadumałem się gorzko i rozżaliłem nad sobą. Zamiast leżeć na madejowym łożu w małej klitce bez zasłon u okien i smażyć się we wrzasku radiowym, mógłbym teraz u siebie w domu, wypoczęty, w dużym czystym pokoju na materacu angielskim, po dobrym obiadku, bo pani Słonimska karmi mnie nie najgorzej, z telefonem pod bokiem i biblioteką, zaoszczędziwszy paręset złotych na slipingu i bilecie, zażywać w pełni rozkoszy domowych pieleszy". Dalej pisarz stwierdzał, że wyjazd na odpoczynek to typowe równanie w dół i zamiana na gorsze. I że znacznie lepiej siedzieć w domu.

Owszem, trochę prowokował. Poza tym przyznajmy, że zwłaszcza z dzisiejszej perspektywy peerelowski dom wczasowy nie porażał komfortem. Nie zmienia to faktu, że wbrew zaklęciom Słonimskiego literaci chętnie na wakacje wyjeżdżali. Zapewne każdy z nich szukał na nich czego innego.

Nie znam milszego zajęcia

Jarosław Iwaszkiewicz wypady zarówno do krajowych kurortów, jak i za granicę podejmował bardzo często. Odnotowywał to w swoich dziennikach. Jednak znacznie więcej napisał w innych książkach. W „Podróżach po Polsce" cofał się w czasie do dwudziestolecia i wspominał przedwojenne spotkania z Tatrami i Zakopanem. Zachwycał się choćby chwilą dojazdu pociągiem na Podhale. Najpierw w rzeczonym pociągu było jak w domu zdrojowym Słonimskiego – duszno i nudno. Ale nagle „wpada przez okno wiew, mający w sobie coś z lodu, z alkoholu, z zieleni i kryształowej przejrzystości. Tyle że mieszanina owa nie upaja jak alkohol, oszałamia raczej jak piosenka, wzruszająco prosta. (...) Już są one, góry Tatry, najpiękniejsze na świecie".

Fascynację Tatrami i Zakopanem zachował przez całe życie. Z największym rozrzewnieniem wspominał odbytą w 1921 roku trzydniową wyprawę od Kominów Tylkowych do Orlej Perci, a później do Morskiego Oka przez przełęcz Krzyżne. Pamiętał noce w szałasach, jak również wyrywanie sobie – wespół z innymi uczestnikami wypraw – resztek „znakomitej polędwicowej kiełbasy, którą się kupowało w malutkim drewnianym pawiloniku na rogu Krupówek".

Dla Iwaszkiewicza bowiem urok Podhala nie kończył się na górach. Ważne było również samo Zakopane. Niezwykle cenił sobie rozmowy, spotkania, biesiadowanie z Karolem Stryjeńskim, Witkacym czy Karolem Szymanowskim. To było dla niego tak samo ważne, jak wędrówki. „Zakopane zaludnione było wtedy pięknymi ludźmi. Z kobiet żony skamandrytów zwracały powszechną uwagę".

Sentyment zachował także w późniejszych czasach. Nie ograniczał się do przelewania wspomnień na papier. Po ukończeniu 60. roku życia wybrał się na pieszą wędrówkę z Krakowa do Zakopanego. „Ta trzydniowa podróż była niezapomniana, a widok z Obidowej na Tatry, nie z samochodu, nie z wózka, ale z męczącej szosy mierzonej ludzkimi stopami, zupełnie niesłychany".

Iwaszkiewicz znalazłby wspólny język z Wawrzyńcem Żuławskim. Z tym że może ów drugi pisarz (wybitny i chyba wciąż niedoceniany), zarazem muzykolog i jeden z najwybitniejszych taterników, niewątpliwie znacznie mniej koncentrował się na najbardziej barwnej nawet społeczności Zakopanego, zwłaszcza wakacyjnych przyjezdnych. Dla niego liczyło się właściwie jedno. „Nie znam chyba milszego zajęcia, jak w pogodny, słoneczny dzień letni balansować między niebem a ziemią na urwistej tatrzańskiej grani" – pisał.

Rozwijał to w specjalnym wspomnieniowym opowiadaniu, gdzie tak opisywał jedno spotkanie z Tatrami: „Stałem na pustym peronie zakopiańskiego dworca i patrzyłem w stronę gór. W Warszawie zostawiłem upalne lato – tu przywitała mnie późna górska wiosna, pełna zapachu ziół i kwiatów. Na dworcu ani żywej duszy, lecz dalej, wokół – iluż znajomych! Stary Giewont, trochę efekciarsko kokietujący swą sylwetką śpiącego rycerza, straszący co lękliwszych »ceprów« ogromem białawych, wapiennych urwisk północnej ściany, z tyłu kopuły Czerwonych Wierchów, na lewo Kasprowy, a dalej to już »prawdziwe« góry: Wysokie Tatry".

Wspominał, że jako młody chłopak przyjeżdżał z Warszawy z niewielką gotówką, pierwszego dnia robił zakupy na cały wyjazd i wypuszczał się w góry, gdzie jako bazę upatrywał schronisko w Roztoce (nierzadko, jak inni, zapożyczając się u właścicielki schroniska i spłacając sporadycznie ów kredyt po powrocie do domu).

Wizyta w górach dla większości literatów nie stanowiła sztampowego wakacyjnego wyjazdu. To było świadome spotkanie ze „starymi znajomymi" i ukochanymi miejscami. Owszem, bywały wyjątki. Julian Tuwim, znany z lęku przed otwartymi przestrzeniami, koncentrował się na życiu towarzyskim Zakopanego.

Oczywiście literaci nie odwiedzali jedynie Podhala. Stefan Kisielewski bawił w sierpniu 1969 w Beskidach Zachodnich. Notował wówczas w dzienniku: „od trzech tygodni w całej Polsce upały nieprawdopodobne, niebo bez chmurki. Tutaj jest przepięknie, kolory gór na tle nieba o każdej porze dnia inne, piękniej teraz nawet niż w Zakopanem, bo mnóstwo kwiatów. Byłem znów na rowerze w Zawoi i na przełęczy Krowiarki, a także w Suchej – wszędzie jest wspaniale – może to człowiek przed odejściem z tego świata tak się zachwyca pięknością natury? Dawniej nie byłem na to za bardzo wrażliwy".

Pojawiał się jeden problem: kiczowata muzyka płynąca z wszędobylskich radiowych głośników: „Słuchając w nieskończoność idiotycznych piosenek, biję się w piersi, bo to po trochu i moja wina. Ja przecież walczyłem kiedyś o jazz, big-beat i piosenkę rozrywkową i takie różne historie, przekonując komunistów, że to im nic nie zaszkodzi, przeciwnie, pomoże. No i uwierzyli mi – niech to ciężka cholera".

Mówią o jakichś strajkach

Zostawmy góry i przenieśmy się nad morze. Ściślej, do Sopotu. Tamże w roku 1973 wypoczywał Jerzy Andrzejewski. Wypoczywał, ale jednocześnie prowadził dziennik literacki, przesyłając go niekiedy do warszawskiej prasy. Z tym że pojawiał się pewien mały problem – nie miał pomysłów, o czym pisać. Więc publikowane później notatki z kolejnych dni wyglądały np. tak: „Poniedziałek. Upał. W koszu. Wtorek. Upał się nasila. W koszu. Środa. To samo". Chodziło, rzecz jasna, o kosz na plaży. Pisarz precyzował, że ów kosz jest odwrócony od słońca. Autor „Miazgi" bowiem bardzo źle znosił upały.

Nic dziwnego, że bardzo szybko z rzeczonych wpisów zaczęto sobie pokpiwać. Nawet Słonimski wspominał o pewnym wybitnym literacie, który, jak wszyscy powszechnie wiedzą, od wielu dni siedzi w koszu... Czasami jednak kosz bywał porzucony. Raz, gdy było szczególnie duszno i gorąco, Andrzejewski – zapewne ku ogromnemu rozczarowaniu czytelników – się zbuntował: „Nad plażą czerwona chorągiew. Dłuższą chwilę stałem na schodach Grandu, patrząc na ten przymglony krajobraz plaży, morza i nieba, i na ludzików w dole poruszających się leniwie, jak głuchonieme lemury, nie, nie zejdę w to duszne piekło spiekoty, żegnaj na dzisiaj mój koszu!".

Sopot miał również innych amatorów. Kazimierz Brandys w 1979 roku przyznawał, że przyjeżdża do kurortu przede wszystkim w celach zdrowotnych, żeby pooddychać jodem. Notował, że „w sopockim ZAiKS-ie wytworzyła się letnia, pensjonatowa atmosfera, może dzięki kilku szczęśliwie dobranym osobom, czy słonecznej pogodzie, a może i dlatego, że takiej atmosfery pensjonatowej od dawna byłem złakniony. Rozmów, opowiadań po kolacji, kiedy za szybami widać skrawek plaży z różnokolorowymi koszami w zachodzącym słońcu".

W pensjonacie pisarz zauważył ciekawego, samotnego kuracjusza: „twarz z historycznego portretu. Wiek trudny do określenia, około 50 lat. Pewnego dnia na molo ukazał się z daleka, w miękkim płóciennym kapeluszu z rondem odgiętym z przodu. Z zadumaną, marzycielską twarzą przypominał błędnego rycerza". Brandys próbował podpytać znajomych, kim on jest, ale nikt nie znał owego delikwenta. Śledztwa zaniechał, gdy przypadkiem usłyszał poświęconą temu osobnikowi rozmowę dwóch pokojówek: „jak wchodzę do niego ze śniadaniem, zrywa się i krzyczy, mówię ci, tak się boję, on jeszcze krzyczy pod zaciągniętą kołdrą...".

Wszystko wyjaśniło się po powrocie do Warszawy. Tajemniczy jegomość okazał się literatem z Wrocławia, kiedyś znajomym Marii Dąbrowskiej. Działał w Armii Krajowej, był długo w więzieniu, gdzie przeszedł straszne rzeczy, co odbicie w psychice znalazło po wielu latach, również w czasie wydawałoby się spokojnego urlopu. Wakacje nie sprawiały bowiem, że ciemne karty PRL automatycznie w lipcu i sierpniu znikały.

Historia była jeszcze bardziej zauważalna w Sopocie w roku kolejnym. Atmosferę tamtego czasu zobrazował Wiktor Woroszylski (bawiący nad morzem w sierpniu 1980 roku). Przede wszystkim żył spotkaniami z innymi i toczonymi rozmowami. Na przykład 4 sierpnia notował: „Wyszliśmy o 10, w żadnym kiosku nie dostaliśmy gazety. Do Orłowa, tam na ławeczce lektura »Szwoleżerów« i z powrotem. Ciepło, ale nie tak przyjemnie, jak wczoraj, parno, burza wisi w powietrzu, czuję się oklapnięty, zmęczony, brak mi energii. Kilka godzin brak prądu, poszliśmy po kolacji na molo, kiedy wracaliśmy, zapaliły się światła w Grand Hotelu. Paweł Hertz mówił dziś o jakichś strajkach na Wybrzeżu (z radia) i krótkotrwałych aresztach w całym kraju, z nazwisk znał i zapamiętał tylko Moczulskiego".

Z kolei 5 sierpnia „przed obiadem zjawił się Miecio Rakowski z (żoną) Elą Kępińską, przeszli, nie zauważając, czy też udając, że nie zauważają (w hallu), po raz drugi to samo w sali jadalnej. W trakcie obiadu zauważyli (czy też zreflektowali się) i wychodząc przed nami z sali jadalnej, przywitali się z odległości, a niebawem także z bliska".

Gdy mijały kolejne dni, Woroszylski poszukiwał wszelkich wiadomości związanych z nieodległymi przecież zdarzeniami na Wybrzeżu.

Nie przeszkadzało mu to jednak w dalszym spędzaniu czasu w Sopocie. Odnotowywał jednak, co się dzieje, kto został aresztowany. Odwiedzał też Gdańsk, zapoznając się choćby ze szczegółową listą postulatów strajkowych. 19 sierpnia notował: „wracaliśmy przez ciemny, pusty Gdańsk, potem kolejką; w wagonie wtrącił się do naszych rozmów mężczyzna jadący z synem, twierdził, że wczoraj był w Szczecinie, tam stoją stocznia, port, komunikacja etc.; jest po stronie strajkujących, liczy, że coś z tego wyniknie". Jedno było pewne – sezon urlopowy definitywnie się kończył.

Szczyt zabawy

Z powyższego przeglądu wydawać by się mogło, że znacznie więcej kontaktu z przyrodą czy powodów do wzruszeń i przemyśleń literaci znajdowali w górach. Nad morzem zaś wiedli raczej przeciętny żywot letników, siedzących w koszu i plotkujących o sąsiadach. Zapewne bywało trochę tak, czasami trochę inaczej, kiedy na przykład zabawy w Zakopanem przesłaniały co poniektórym najwyższe tatrzańskie szczyty. Inni nawet na urlopie nie potrafili choćby na chwilę oderwać się od życia politycznego i towarzyskiego (choć czasem, jak choćby w roku 1980, było to zrozumiałe).