Prawo nie może zastępować sumienia

Rzeczpospolita: Sąd Najwyższy uchylił kilka dni temu wyrok uniewinniający Stanisława Kociołka w procesie Grudnia '70, a więc sprawa ponownie wróci do sądu I instancji. Ten proces toczy się już 17 lat i wygląda na to, że prędko się nie skończy.

Piotr Łukasz Juliusz Andrzejewski, prawnik: Wszystkie wielkie procesy dotyczące zbrodni komunistycznych – stanu wojennego, zabitych górników z kopalni Wujek czy wydarzeń na Wybrzeżu w grudniu 1970 – przebiegały według tego samego schematu: czeka się, aż oskarżeni wymrą albo nie będą zdolni do stawania przed sądem, żeby umorzyć sprawę. W procesie Grudnia '70, w którym jestem pełnomocnikiem NSZZ „Solidarność", odnoszę wrażenie, że sąd czeka na śmierć Stanisława Kociołka, ostatniego, który został w tym procesie do osądzenia, żeby zamknąć sprawę.

Dlaczego tak pan uważa?

Bo obserwując proces, nie mogę się oprzeć wrażeniu, że sąd uchyla się od ustalenia całej prawdy. Jest taka hipoteza, która głosi, że ponieważ nasza transformacja ustrojowa odbyła się bez rozlewu krwi, to strona rządowa dostała gwarancję, iż przynajmniej ojciec założyciel III RP, czyli generał Wojciech Jaruzelski, nie zostanie skazany za zbrodnie komunistyczne. Inaczej nie potrafię uzasadnić obraźliwej dla rodzin ofiar Grudnia decyzji sądu, by skazać dwóch oskarżonych za udział w bójce z użyciem broni ze skutkiem śmiertelnym.

Ta zmiana kwalifikacji czynu wywołała duże oburzenie opinii publicznej.

Nie dziwię się. Jestem wychowany w Gdyni i dobrze wiem, jak przebiegały wydarzenia Grudnia na Wybrzeżu. To była niewątpliwie zbrodnia i powinna być właściwie osądzona. Powinniśmy sobie zadać pytanie, dlaczego ludzie władzy zachowywali się jak bestie. Skąd się wzięło tyle okrucieństwa? Świadków tamtych wydarzeń długo prześladowano. Wyłapywano młodych ludzi, nad którymi przez wiele godzin się znęcano, nierzadko doprowadzając do ich kalectwa. Wielu tych aspektów sąd w ogóle nie dotknął, za to dopuścił jako dowód protokół ustalenia tzw. komisji Kruczka, która w czasach PRL badała sprawę. A przecież jej rolą nie było dojście prawdy, tylko jej zakamuflowanie. Działała tak jak komisja Nikołaja Burdenki w sprawie Katynia i tak jak komisja Jerzego Millera w stosunku do katastrofy smoleńskiej – pod z góry zaprogramowaną tezę.

Jest pan też członkiem Trybunału Stanu. Czy nie sądzi pan, że ta instytucja stała się fasadowa? Politycy nawzajem się nią straszą, ale od lat 90. nikogo nie skazano. Jedynie Emil Wąsacz, minister Skarbu Państwa z AWS, ciągle walczy o swoje dobre imię, choć poza nim nikt już nie pamięta, dlaczego jest sądzony.

Nie tyle walczy, ile czeka na przedawnienie się sprawy. I to jest problem prawny, przed którym prędzej czy później staniemy – czy naruszenie konstytucji się przedawnia. Twierdzę, że nie. Dlatego prezydent, który przestał być prezydentem, premier, który odszedł ze stanowiska, powinni się mieć na baczności, bo do końca życia będą mogli być postawieni przed Trybunałem Stanu. To jest taki miecz Damoklesa, który wprowadza rygor odpowiedzialności do naszego życia publicznego. Ale oczywiście decyzja o postawieniu polityka przed Trybunałem Stanu zależy od woli politycznej większości, która od lat nie jest w stanie się ukonstytuować.

A jednak Platforma Obywatelska grozi Jarosławowi Kaczyńskiemu i Zbigniewowi Ziobrze Trybunałem Stanu.

Trudno traktować to inaczej niż w kategoriach gry politycznej. Trybunał Stanu jest tylko straszakiem i tym powinien pozostać. Chodzi o to, żeby ludzie brali odpowiedzialność za funkcje, które pełnią, i za skutki swoich decyzji. Jako senator nieraz postulowałem, żeby urzędnicy czuli się zobowiązani do ponoszenia skutków decyzji. Powiem więcej – uważam, że osoby na wysokich stanowiskach rządowych, od dyrektorów generalnych wzwyż, powinny podpisywać zgodę na bycie podsłuchiwanym przez kontrwywiad. Takie osoby nie powinny nawet przypuszczać, że mogą tajnie, pod stołem, coś załatwiać.

No wie pan, polityk ma prawo do prywatności jak każdy człowiek.

To jest związane z bezpieczeństwem państwa. Jeżeli prywatność polityka ma pozostać tajna, to w przyszłości będzie on szantażowany tym, co chce ukryć. Jeżeli polityk na wysokim szczeblu ma kochankę, nadużywa alkoholu albo ma nietypowe preferencje seksualne, to kontrwywiad powinien o tym wiedzieć i oczywiście trzymać w tajemnicy. Ale dzięki temu uniknęlibyśmy takich żenujących zdarzeń jak afera podsłuchowa, która pokazała, że w naszym rządzie nie zasiadają mężowie stanu, tylko pętaki.

Bardzo krytycznie ocenił pan komisję Jerzego Millera wyjaśniającą przyczyny katastrofy smoleńskiej. Zespół Antoniego Macierewicza robi to lepiej?

Antoni Macierewicz jest bezcenną postacią, choć traktuje się go jako wroga publicznego i nawet dorabia mu się wariackie papiery.

Co bezcennego jest w teorii o sztucznej bańce helowej, w którą miał wpaść prezydencki samolot? Nie sądzi pan, że Macierewicz, traktując z pełną powagą takie hipotezy, przynosi więcej szkody niż pożytku procesowi wyjaśniania przyczyn katastrofy smoleńskiej?

Prokuratura powinna rozpatrzyć wszelkie wnioski dowodowe pokrzywdzonych jako stron w postępowaniu i przeprowadzić wnioskowane dowody, nawet jeżeli dotychczasowe ustalenia dają odmienne rezultaty. To śledztwo budzi uzasadnione podejrzenia co do zgodności z kodeksem postępowania karnego. Dla mnie jako adwokata istotne jest to, że prawa rodzin ofiar tej katastrofy są od początku naruszane. Prokuratura odrzuca wnioski dowodowe pełnomocników rodzin, odmawia im wglądu do akt, broni się przed konfrontacją z ekspertami z zagranicy. To śledztwo pozostawia wiele do życzenia.

Pod jakim względem?

Jeszcze jako senator słuchałem wystąpienia prokuratorów: Krzysztofa Parulskiego i Wojciecha Szelągowskiego, którzy opowiadali, że wybierają się do Moskwy, żeby prowadzić własne śledztwo w sprawie katastrofy smoleńskiej. Ale gdy spytałem, czy sporządzili obrys miejsca zdarzenia, czy korzystają z rosyjskiego, czy będą prowadzili swój protokół wykonanych czynności, czy będą zadawać pytania, to za każdym razem usłyszałem – nie. To jakie to jest własne śledztwo? Mniejsza o to, że rząd oddał to postępowanie w ręce Rosjan, że nie wystąpił w odpowiednim momencie o zwrot wraku, a teraz jego odzyskanie jest już niemożliwe. Chodzi o to, że tam, na miejscu, nasza prokuratura nie wykonała niezbędnych czynności. Trudno mówić w tych okolicznościach o własnym śledztwie...

Prawicowi komentatorzy uważają, że nasz wymiar sprawiedliwości w ogóle pozostawia wiele do życzenia. Przywołują przy tym wyrok trzech lat więzienia dla Mariusza Kamińskiego, byłego szefa CBA, za przekroczenie uprawnień. Ale to jest chyba zgodne z pana pomysłem odpowiedzialności polityków za swoje decyzje?

Jestem gorącym obrońcą niezawisłości sędziowskiej. Ale nie może to być niezawisłość od konstytucji i ustaw. Jeżeli działania Mariusza Kamińskiego jako szefa CBA były legalne, jeżeli miały wszelkie wymagane zgody, jeżeli były sygnały, że istnieją ludzie, którzy mają zamiar dokonać przestępstwa, to nie można powiedzieć, że ściganie ich zapobiegające działaniom przestępczym było naganne.

Krytykuje pan ten werdykt?

Tak.

Kto jest pana faworytem w wyborach prezydenckich?

Andrzej Duda. Uważam, że konieczne są zmiany na szczytach władzy, bo sytuacja w Polsce jest nie do utrzymania. Widać regres i wasalizację państwa polskiego pod względem gospodarczym, niezdecydowaną politykę zagraniczną, a także brak dobrej doktryny obronnej. Stoimy w obliczu zagrożenia konfliktem, a jesteśmy uzależnieni od decyzji spoza granic Polski.

Uważa pan, że wszystkiemu jest winien obóz rządzący?

Którakolwiek ekipa by rządziła, chciałbym egzekwować od niej takie zachowania, jakie dają naszemu krajowi więcej podmiotowości i przydają mu znaczenia. Zarówno w sytuacji pokojowej, jak i konfliktowej. Sytuacja jest zapalna, mamy konflikt na wschodzie, zagrożenie ze strony Państwa Islamskiego, a Polska nie bardzo wie, jak się w tym wszystkim zachować.

Andrzej Duda jest lekiem na te wszystkie bolączki?

Musi nastąpić zmiana status quo, również w zakresie personalnym. Pławimy się w samozadowoleniu z powodu ćwierćwiecza zmiany systemowej. To jest postawa niebezpiecznie usypiająca. Dlatego konieczne jest przywołanie ludzi, którzy mają siłę wewnętrzną, chęć i energię, do kontynuowania śmielszej niż dotychczas transformacji ustrojowej.

Nie razi pana agresywna retoryka polityków PiS, którzy mówią, że Polska została zawłaszczona, że niepodległość należy wywalczyć?

Nie jest to bezpodstawne. Dlatego potrzeba nam nowej energii, której nie widzę w starej ekipie.

A widzi ją pan w Jarosławie Kaczyńskim? On się przecież na emeryturę polityczną nie wybiera.

I bardzo dobrze, bo musi sprostać sytuacji. Platforma zamiast postrzegać go jako wroga i próbować separować, powinna wciągnąć go do działania. Jak już mówiłem, my nie mamy dobrej doktryny obronnej, a doktryna rosyjska przewiduje, że Rosja będzie broniła prawa swoich obywateli, gdziekolwiek by się oni znaleźli, i ich mienia. To niesie określone konsekwencje. Weźmy gazociąg jamalski, który przebiega przez nasze terytorium. On jest w połowie własnością rosyjskiego podmiotu i jeżeli parę osób wywierci w nim dziurkę, to w myśl doktryny rosyjskiej jest to powód do interwencji. A nasi politycy zachowują się tak jakby nie dostrzegali zagrożeń. Niestety, jesteśmy bardziej zaściankowi, niż nam się wydaje. Współczesna polityka wymaga mężów stanu, a nie graczy średniej klasy.

Donald Tusk czy Bronisław Komorowski nie są mężami stanu?

Nie chcę rozmawiać o personaliach, mówię o sytuacji, która wymaga współdziałania. Mamy alert, a adekwatnych działań nie widzę. Duda daje nadzieję na większe zaangażowanie merytoryczne. Dlatego będę na niego głosował, choć znam Komorowskiego od lat, jeszcze z czasów, gdy był politykiem z kręgu Wojciecha Ziembińskiego, i jestem trochę rozczarowany, bo w tamtym środowisku nie uprawiano polityki zagłaskiwania się.

Uważa pan prezydenturę Bronisława Komorowskiego za nadmiernie lukrowaną?

Uważam, że tylko w okresie stabilizacji i pokoju taka prezydentura jest odpowiednia. Na dzisiaj jest nieodpowiednia.

Wspominał pan o pławieniu się w samozadowoleniu z powodu 25 lat naszej transformacji. Czy pana zdaniem nie ma powodu do tego zadowolenia?