- Kiedy analiza udostępnionych danych jest niewystarczająca?
W ustawie brak jest wytycznych w tym zakresie. Instytucja pożyczkowa sama musi przyjąć wewnętrzne procedury umożliwiające ocenę, czy zebrano wystarczającą ilość danych umożliwiającą jednoznaczną weryfikację zdolności kredytowej konsumenta. Ustawodawca nie wyklucza, że pożyczkodawca dokona tej oceny na podstawie innych wiarygodnych danych, np. uzyskanych od pośrednika kredytowego.
- W jakiej formie odbiera się od pożyczkobiorcy oświadczenie o jego dochodach i stałych wydatkach gospodarstwa domowego?
Ustawa antylichwiarska nie zastrzega dla oświadczenia specjalnej formy. Należy jednak przyjąć, że powinno ono mieć formę dokumentową, nawet jeśli zostanie odebrane od konsumenta ustnie.
- Jakie informacje powinny się znaleźć w przedmiotowym oświadczeniu?
Oświadczenie powinno zawierać informacje o dochodach potencjalnego kredytobiorcy i stałych wydatkach gospodarstwa domowego. Nie ma rekomendacji, wytycznych co do wysokości wydatków w stosunku do dochodów w odniesieniu do wysokości udzielonego kredytu. Każdorazowo to instytucja udzielająca kredytu musi stwierdzić, czy przy posiadanych wydatkach dochody osiągane przez konsumenta są wystarczające, żeby wywiązał się on z zaciąganego zobowiązania. Ponadto, wraz z oświadczeniem konsument przedkłada dokumenty potwierdzające wysokość jego dochodów.
- Co należy uznać za dokument potwierdzający wysokość dochodów?
Zgodnie z art. 773 Kodeksu cywilnego dokumentem jest nośnik informacji umożliwiający zapoznanie się z jej treścią. Nieistotnym elementem jest substrat, na którym informacja została ulokowana (np. papier, skóra, drewno, metal, dysk komputerowy, karty pamięci, pendrive, urządzenia umożliwiające nagranie i odtworzenie głosu itp.) (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 22 lutego 2022 r. wydany w sprawie o sygn. I AGa 323/20).
Za dokumenty potwierdzające wysokość dochodów można uznać:
- zaświadczenie od pracodawcy o zatrudnieniu i otrzymywanym wynagrodzeniu,
- wyciąg z konta bankowego za ostatni miesiąc/trzy miesiące potwierdzający wysokość dochodu kredytobiorcy,
- potwierdzenie z banku, w którym kredytobiorca posiada rachunek, o wpływie wynagrodzenia w określonej kwocie na numer konta bankowego, którego jest właścicielem lub współwłaścicielem,
- dowód wypłaty emerytury/renty (np. odcinek przekazu pocztowego),
- decyzję o przyznaniu/waloryzacji/przeliczeniu świadczenia,
- zaświadczenie o wysokości pobieranego świadczenia wydane przez ZUS/KRUS/inny uprawniony organ,
- PIT za ostatni rok kalendarzowy,
- zaświadczenie o wpisie do ewidencji działalności gospodarczej/elektroniczny wydruk z CEIDG lub inny dokument potwierdzający fakt prowadzenia działalności gospodarczej, podatkowa książka przychodów i rozchodów (w przypadku konsumentów np. wykonujących wolny zawód).
WARTO WIEDZIEĆ
Oświadczenie odebrane od konsumenta stanowi załącznik do umowy kredytu konsumenckiego. Należy założyć, że dokumenty potwierdzające wysokość dochodów także będą załącznikiem.
- Co w sytuacji, gdy dane wynikające z oświadczenia konsumenta różnią się przy porównaniu ich np. z przekazanym zaświadczeniem od pracodawcy?
Oświadczenie nie jest odbierane od konsumenta pod rygorem odpowiedzialności karnej. Instytucja musi zweryfikować wiarygodność danych, a w przypadku dostrzeżenia różnic instytucja powinna podjąć właściwą decyzję. Nie należy wykluczać, że kredytodawca zwróci się z prośbą o wyjaśnienie rozbieżności, dodatkowe dokumenty potwierdzające wysokość dochodów.
Ponadto, niektórzy kredytobiorcy mogą osiągać dochody nieudokumentowane, np. osoby, u których obrót zrealizowany na rzecz osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej oraz rolników ryczałtowych nie przekroczył w poprzednim roku podatkowym kwoty 20 tys. zł, nie muszą rejestrować działalności gospodarczej. Różnice zatem mogą się pojawiać.
Jednocześnie może się zdarzyć, że np. osoba posiadająca minimum socjalne otrzyma kredyt, gdyż instytucja pożyczkowa podejmie taką decyzję na podstawie danych o spłacaniu poprzedniego kredytu przy analogicznych dochodach i wydatkach.
- Kiedy instytucja pożyczkowa jest jeszcze zobowiązana do odebrania od konsumenta oświadczenia wraz z dokumentami potwierdzającymi wysokość dochodów?
Oświadczenie wraz z dokumentami odbiera się od konsumenta w każdym przypadku, w którym całkowita kwota kredytu przekracza dwukrotność wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie ustawy z 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę.
PRZYKŁAD
Od 1 stycznia 2023 roku płaca minimalna wynosi 3490 zł brutto, natomiast od 1 lipca 2023 r. wyniesie 3600 zł. Kredytobiorca, który zawnioskował o kredyt w wysokości 7 tys. zł, do 1 lipca 2023 roku zostanie zobowiązany przez instytucję pożyczkową do przedłożenia ww. oświadczenia wraz z dokumentami. Kredytobiorca, który zawnioskuje o kredyt w wysokości 7 tys. zł po 1 lipca 2023 roku, nie zostanie, co do zasady, wezwany do przedłożenia wyżej wymienionych dokumentów.
- Jakich innych informacji może żądać instytucja pożyczkowa?
Należy przyjąć, że kredytodawcy w oświadczeniu będą odbierać także informację
o przeterminowanych zobowiązaniach. Na dzień zawarcia umowy kredytu konsumenckiego konsument nie powinien mieć zaległości
w spłacie innego zobowiązania pieniężnego wynoszących powyżej sześciu miesięcy.
PRZYKŁAD
Joanna Z. i Michał J. złożyli wniosek o kredyt. Z oświadczenia Joanny Z. wynika, że posiada jedno zobowiązanie, które spłaca z jednomiesięcznym opóźnieniem. Z oświadczenia Michała Ł. wynika, że posiada dwa inne zobowiązania kredytowe – jedno spłaca w terminie, a w przypadku drugiego posiada zaległości przekraczające siedem miesięcy. Kredytodawca odmówił udzielenia kredytu Michałowi Ł.
- Jakie sankcje i w jakich przypadkach mogą być nałożone na instytucję pożyczkową?
Jeżeli instytucja pożyczkowa udzieliła konsumentowi kredytu konsumenckiego:
- z naruszeniem przepisów dotyczących pozytywnej oceny zdolności kredytowej lub
- gdy z treści oświadczenia konsumenta i uzyskanych przez instytucję pożyczkową informacji wynikało, że na dzień zawarcia umowy kredytu konsumenckiego miał on zaległości
w spłacie innego zobowiązania pieniężnego wynoszące powyżej sześciu miesięcy, a kredyt konsumencki nie był przeznaczony na spłatę tej zaległości, to:
1. zbycie wierzytelności z tej umowy w drodze przelewu lub w inny sposób jest nieważne;
2. dochodzenie wierzytelności jest dopuszczalne dopiero po dniu całkowitej spłaty wcześniejszego zobowiązania, jego wygaśnięcia lub po prawomocnym stwierdzeniu przez sąd nieistnienia tego zobowiązania.
Jak z powyższego wynika, niewywiązywanie się z wymogów nałożonych na instytucje pożyczkowe przez ustawę antylichwiarską może mieć dalekosiężne konsekwencje. Ocena zdolności kredytowej w sposób opisany w ustawie (pomimo iż, jak wskazano powyżej, nie zawsze dość precyzyjny) oraz nieposiadanie przez konsumenta zaległości przekraczających sześć miesięcy na dzień zawarcia umowy kredytu konsumenckiego to podstawowe minimum, z jakiego musi się wywiązać kredytodawca. Ustawa nakłada bowiem sankcje na te instytucje, które udzieliły kredytu konsumentom, którzy nie mieli zdolności kredytowej lub mieli zaległości w spłacie zadłużenia wynoszące co najmniej sześć miesięcy, a pożyczka nie była przeznaczona na jego spłatę.
Stąd też z punktu widzenia instytucji pożyczkowej bardzo ważne jest, żeby otrzymane dane
były możliwie najbardziej aktualne – zdarza
się bowiem, że np. banki informują
o zaległościach z opóźnieniem, przez co
dana zaległość może pojawić się w rejestrze
np. po miesiącu czy dwóch od jej powstania.
Sankcją nieważności jest objęta tylko umowa zbycia wierzytelności w drodze przelewu
lub w inny sposób. Umowa kredytu pozostaje ważna.
PRZYKŁAD
Martyna K. w momencie udzielenia jej kredytu konsumenckiego posiadała zaległość w spłacie innej pożyczki przekraczającą sześć miesięcy. Dobry Pożyczkodawca SA zbył wierzytelność przysługującą mu wobec kredytobiorczyni na rzecz Zły Pożyczkodawca SA. Cesja wierzytelności, na podstawie której
doszło do zbycia wierzytelności, jest nieważna.
Nie bez znaczenia pozostaje także fakt, że kolejną sankcją za nieprzestrzeganie przepisów ustawy jest możliwość dochodzenia wierzytelności dopiero po dniu:
- całkowitej spłaty wcześniejszego zobowiązania,
- jego wygaśnięcia lub
- po prawomocnym stwierdzeniu przez sąd nieistnienia tego zobowiązania.
PRZYKŁAD
Martyna K. w momencie udzielenia jej kredytu konsumenckiego posiadała zaległość w spłacie innej pożyczki przekraczającą sześć miesięcy. Dobry Pożyczkodawca SA wypowiedział kredytobiorczyni aktualną umowę
z uwagi na trzymiesięczną zaległość. Pomimo iż cała pożyczka została postawiona w stan natychmiastowej wymagalności i stała się w całości wymagalna, Dobry Pożyczkodawca
SA nie może wnieść powództwa
przeciwko Martynie K., dopóki
nie spłaci poprzedniej pożyczki
(lub dopóki poprzednie zobowiązanie
nie wygaśnie lub nie zostanie prawomocnie stwierdzone przez sąd jego nieistnienie).
Budowa przepisu rodzi możliwość nadużyć ze strony konsumentów, gdyż ustawodawca nie precyzuje, jaka wysokość zaległości w spłacie zobowiązania pieniężnego ma występować. Liczy się tylko fakt istnienia zaległości i opóźnienia w jej spłacie powyżej sześciu miesięcy – nie wysokość zobowiązania. Może to być np. 50 zł niespłacane przez sześć miesięcy. Taka kwota jest obecnie wystarczająca do zastosowania powyższej sankcji.
WAŻNE!
Zakaz zbywania wierzytelności i jej dochodzenia nie wstrzymuje biegu przedawnienia. Instytucja pożyczkowa
może zatem znaleźć się w sytuacji,
w której nie może pozwać kredytobiorcy,
a jednocześnie naraża się na przedawnienie roszczenia.
Wydaje się też, że instytucja pożyczkowa nie będzie mogła np. skorzystać z zawezwania do próby ugodowej, gdyż jest to czynność, która ma na celu dochodzenie zapłaty przysługujących należności. W takiej sytuacji jedyną czynnością, która może przerwać bieg przedawnienia, jest uznanie roszczenia przez kredytobiorcę.
WAŻNE!
Za okres zakazu zbywania wierzytelności i jej dochodzenia nie można doliczać odsetek lub pozaodsetkowych kosztów kredytu, a także innych opłat związanych z tą wierzytelnością.
- Kiedy nie można zastosować ww. sankcji?
Brak możliwości zastosowania sankcji dotyczy sytuacji, gdy:
- na dzień zawarcia umowy kredytu konsumenckiego konsument miał zaległości
w spłacie innego zobowiązania pieniężnego wynoszące poniżej sześciu miesięcy,
- kredyt konsumencki był przeznaczony na spłatę zaległości,
- łączna wysokość ustalonych w umowie pozaodsetkowych kosztów kredytu i odsetek jest niższa od połowy sumy maksymalnej wysokości pozaodsetkowych kosztów kredytu oraz odsetek maksymalnych.
Oczywiście każdą sytuację należy weryfikować indywidualnie – konsument może np. wystąpić
z wnioskiem o refinansowanie jednej z posiadanych pożyczek, ale oprócz niej posiadać inne przeterminowane dłużej niż sześć miesięcy zobowiązanie. Konsolidacja dwóch zobowiązań na gruncie ustawy jest możliwa i powinien otrzymać kredyt, z kolei w sytuacji opisanej powyżej instytucja pożyczkowa najprawdopodobniej odmówi jego udzielenia.
- Na czym polega obowiązek raportowy instytucji pożyczkowej?
Obowiązek raportowy to ostatni element procesu weryfikacji zdolności kredytowej. Instytucja pożyczkowa, która udzieliła kredytu konsumenckiego, niezwłocznie przekazuje dwa rodzaje informacji:
- informację o jego udzieleniu,
- informację o zaległościach w spłacie kredytu.
Co do zasady, instytucja pożyczkowa poinformuje BIK o udzieleniu kredytu, a w przypadku wystąpienia zaległości BIK i BIG o ich wystąpieniu.
- Przez jaki okres instytucja pożyczkowa przechowuje dane?
Dane uzyskane przez instytucję pożyczkową, stanowiące podstawę dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta, instytucja pożyczkowa przechowuje przez okres trzech lat od dnia ustania stosunku prawnego uzasadniającego ich pozyskanie.
AGATA DUDA-BIENIEK, radca prawny, doradca restrukturyzacyjny w RESIST Rezanko Sitek
