Szahaj. Zmierzch intymności, początek epoki bezwstydu

Intymność pojmowana jako chęć zachowania jakiegoś fragmentu swojego życia dla siebie, a zatem z dala od oczu innych jest zachodnim konstruktem kulturowym. Na dodatek dosyć późnym, ewidentnie związanym ze wzrostem znaczenia jednostki, a następnie upowszechnieniem się takiego myślenia, prowadzącym do czegoś, co niektórzy socjologowie określają mianem „kultury indywidualizmu" (M. Jacyno), a inni „społeczeństwem jednostek" (N. Elias). Bez opisywania procesu rodzenia się jednostki w kulturze zachodniej (jedynej, która jednostkę „wynalazła") zauważmy jedynie, że jego początki w sensie ideowym sięgają starożytnej Grecji i filozofii stoików oraz cyników, narodzin chrześcijaństwa, a następnie wyłonienia się w jego łonie protestantyzmu, który dokonał indywidualizacji relacji pomiędzy człowiekiem a Bogiem. Proces ten wzmógł się wraz z renesansem z jego kulturą indywidualnej chwały artystycznej, pogłębionej następnie przez romantyzm, a wreszcie oświecenie z jego filozofią liberalną.

Narodziny indywidualizmu

Przyczyny stopniowej indywidualizacji społeczeństw zachodnich miały jednak także źródła społeczne, w tym ekonomiczne. Tutaj na plan pierwszy wysuwają się narodziny kapitalizmu i wejście na arenę dziejów burżuazji jako nowej klasy dominującej. To ona uczyniła z indywidualizmu swoją ideologię, która ściśle współgrała z wyobrażeniem osobistej zasługi nagradzanej ekonomicznym sukcesem, typowym dla kapitalizmu w jego wczesnej postaci. Indywidualizm ów przejawiał się m.in. narodzinami intymności jako chęci utrzymywania pewnych fragmentów swojego życia w ukryciu, co było z pewnością wyrazem dążenia do zachowania osobowej autonomii pojmowanej przede wszystkim jako możliwość realizacji swojej egzystencji w sposób przez siebie wybrany, a nie narzucony. To właśnie ową autonomię filozofowie liberalni uczynili znakiem rozpoznawczym liberalizmu, wskazując na to, że bez niej wolność i godność ludzka jest narażona na szwank.

Na pierwszym miejscu należy tu wymienić Immanuela Kanta z jego ideą prawa moralnego, jako wybranego rozumnie przez jednostki ładu moralnego, który nienarzucony z zewnątrz ma moc regulowania ludzkich postępków bez pogwałcenia ludzkiej wolności. Na drugim – Johna Stuarta Milla z jego potępieniem paternalizmu jako chęci wybierania za konkretnych ludzi, co jest dla nich dobre, a co złe. Na trzecim Benjamina Constanta, który pokazywał, czym wolność starożytnych różni się od wolności nowożytnych. Ci pierwsi byli wolni tylko w sensie wolności, jaką cieszyła się wspólnota, w której żyli, a nie w sensie wolności jednostkowej, ci drudzy jako poszczególne jednostki, które mogą już być wolne od wspólnoty. Czcicieli jednostki i jej wolności było oczywiście w dziejach nowożytnej filozofii więcej, niektórzy z nich ów kult indywidualizmu doprowadzali wręcz do skrajności, jak piewca osobowej niezależności i wynalazca obywatelskiego nieposłuszeństwa H.D. Thoureau, wyznawca „nadczłowieka" Friedrich Nietzsche czy ideolog indywidualistycznego anarchizmu Max Stirner. Również liberalizm potrafił przybierać formy skrajnie indywidualistyczne, przekształcając się w nurt tzw. libertarianizmu, filozofii politycznej szczególnie popularnej od XIX wieku w Stanach Zjednoczonych i do dzisiaj kształtującej w dużej mierze amerykański horyzont polityczny (ostatnio np. w postaci Tea Party).

Życie na pokaz

Co ciekawe, owej tendencji do indywidualizacji towarzyszyła tendencja o znaku przeciwnym. Szczególnie wyrazisty kształt przybrała ona w totalitaryzmach europejskich – faszyzmie i komunizmie. W tym pierwszym jednostkę złożono na ołtarzu narodu, w tym drugim na ołtarzu klasy. W każdym przypadku triumfował kolektywizm, czyli przekonanie o bezwzględnej nadrzędności kolektywu nad jednostką, w myśl słynnych słów Włodzimierza Majakowskiego: „jednostka zerem, jednostka bzdurą".

Po upadku muru berlińskiego triumf indywidualizmu wydawał się już niezagrożony. Totalitaryzmy zostały pokonane i wydawało się, że już nic nie stanie na przeszkodzie pochodowi indywidualizmu. A jednak w pewnym momencie zaczął się odradzać nacjonalizm, ideologia, która z indywidualizmem nie ma nic wspólnego. Politolodzy są zgodni, że to m.in. reakcja właśnie na przesadny indywidualizm, który zaczął cechować kulturę zachodnią. Nacjonalizm stał się wypaczonym poszukiwaniem wspólnotowości, której poczucia tak bardzo brakuje w dzisiejszym świecie, z jednej strony owładniętym ideowym kultem jednostki, a z drugiej przeoranym przez skrajnie indywidualistyczny turtbokapitalizm z jego socjaldarwinistycznym nachyleniem.

W moim przekonaniu to jednak nie nacjonalizm jest głównym zagrożeniem indywidualizmu, z jakim mamy dziś do czynienia. Choć rację mają filozofowie z obozu tzw. komunitarystów, czyli wspólnotowców, gdy uważają, że indywidualizm ów przybrał formę patologiczną i domagają się rewitalizacji różnorakich wspólnot oraz kategorii dobra wspólnego. Tym zagrożeniem jest raczej zjawisko, które chciałbym określić mianem „zmierzchu intymności i narodzinami sprywatyzowanego nadzoru". Jego znakiem jest niezwykła wprost kariera „mediów społecznościowych" (faktycznie antyspołecznościowych), takich jak Facebook, a szczególnie Instagram, które żerują na chęci frymarczenia swoim życiem. Ale nie tylko. Oto czytam, że na casting do nowej polskiej edycji programu, który w tym względzie był przełomowy, a mianowicie „Big Brothera", zgłosiło się u nas 28 tysięcy chętnych! Wiadomość ta wstrząsnęła mną na równi z widzianą niedawno reklamą tego programu na billboardzie, która zachęcała do tego, aby „wejść z butami w czyjeś życie".

Wygląda na to, że prywatność przestała być dla wielu ludzi wartością. Ale oznacza to także ni mniej ni więcej, że wartością przestała być dla nich autonomia. Że chcą oni dobrowolnie wyrzec się tego, co w kulturze zachodniej uchodziło przez wieki za wartość nadrzędna: intymności, chęci prowadzenia życia wedle swego uznania, a nie uznania innych, a wreszcie wolności. Wszak tzw. media społecznościowe czy programy typu „Big Brother" to nic innego, jak tylko narzędzia inżynierii społecznej, mającej skłonić ludzi do tego, aby zamienili swoją intymność na towar, a także, aby uzależnili się od aprobaty innych. Oznacza to jednak, że tak wychwalane przez liberałów wolność i autonomia to wartości, których większość z nas chętnie czy wręcz entuzjastycznie się wyrzeknie i nie trzeba do tego nakłaniać żadnymi narzędziami przymusu typowymi dla ustrojów totalitarnych, wystarczy uwieść mirażem sławy czy pieniędzy. Wszak swoją internetową aktywność niektórzy skutecznie zamieniają na bogactwo.

Odwrócenie wartości

Dobrowolnie wyrzekamy się więc intymności i niezależności, zamieniając się w ochoczych niewolników pseudouznania, jakim raczą media społecznościowe z ich systemem lajków i przyciągania uwagi. Nie protestujemy przeciwko byciu permanentnie inwigilowanym, obserwowanym i rejestrowanym przez wielkie korporacje internetowe, które znakomicie opanowały sztukę zamieniania naszej prywatności na zyski.

Dotychczas obawialiśmy się permanentnej inwigilacji i nadzoru ze strony państwa (znakomicie te obawy oddal Michel Foucault w swojej sławnej książce „Nadzorować i karać"). Dziś widać, że to nie państwo jest głównym zagrożeniem dla naszej wolności (może z wyjątkiem Chin czy krajów totalitarnych, jak Korea Płn.), ale prywatne korporacje internetowe. Ich motywowany ekonomicznie nadzór nad naszym życiem (im więcej o nas wiedzą, tym więcej na nas zarabiają) jest znakiem czegoś, co amerykańska politolożka Shoshana Zuboff określiła mianem kapitalizmu nadzoru, nasza zaś gotowość, aby się temu poddać wskazuje na to, że turbokapitalizm przemienił ludzi całkowicie w małe przedsiębiorstwa, które kierują się jedynie kalkulacją zysków, a nie jakimikolwiek wartościami moralnymi.

Dobrowolne wyrzeczenie się intymności jest jednocześnie znakiem utraty wartości wstydu jako kulturowego narzędzia regulowania naszych wzajemnych stosunków. Jeśli wszystko jest na sprzedaż, niczego nie należy się wstydzić. Każdy fragment swego życia można korzystnie sprzedać na medialnym rynku, powstaje kultura bezwstydu, w której normą staje się to, co przez setki lat było odstępstwem od niej. W ten sposób dokonuje się proces odwrócenia wartości; to, co było przez wieki dobre, jak np. ochrona swej intymności, skromność czy dyskrecja, staje się powodem do wstydu, gdy tymczasem to, co było powodem do wstydu jak ujawnianie swych prywatnych aspektów życia, samochwalstwo czy gotowość do frymarczenia swym życiem intymnym staje się nową normą. Człowiek przestaje być tajemnicą, czymś, co może być odkrywane stopniowo na drodze emocjonalnej więzi (miłość, przyjaźń), staje się przejrzystym towarem, który najlepiej się sprzedaje, gdy jest gotów do oddania duszy i ciała kupującym go korporacjom czy oglądającym go internautom.

Próżność staje się cnotą

Zadziwiający proces transformacji kultury zachodniej prowadzi ją do jakiejś nowej postaci, której jeszcze nie pojmujemy w całej pełni. Przy czym, aby być precyzyjnym, bezwstyd dzisiejszej kultury nie oznacza, że wstyd jako taki przestał istnieć, ale raczej, że co innego niż niegdyś staje się jego przedmiotem. Zatem dzisiejsza kultura bezwstydu powinna być raczej określona kulturą innego wstydu. Zaryzykowałbym tezę, że dziś jego głównym przedmiotem jest brak uwagi innych, identyfikowany np. jako nieobecność na Facebooku czy Instagramie (a także brak urody i sukcesu ekonomicznego). Ponieważ zaś uwaga innych oraz atrakcyjność zewnętrzna są jednymi z głównych towarów, którymi handluje się w ramach dzisiejszego zmedializowanego kapitalizmu kognitywnego, gdzie marka, obraz i wrażenie znaczą więcej niż cokolwiek innego, przemiany kategorii wstydu należy łączyć właśnie z nim.