Międzynarodowa Nagroda im. Witolda Pileckiego

Witold Pilecki w swoim trwającym zaledwie 48 lat życiu przeżył to, co było udziałem kilku pokoleń Polaków żyjących w XX wieku. Oficer Wojska Polskiego, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, ale także ofiara dwóch totalitaryzmów – nazistowskiego oraz sowieckiego – stał się uosobieniem losów milionów Polaków. W hołdzie dla jego patriotycznej postawy w 2021 roku zainaugurowano Nagrodę Pileckiego. To literackie wyróżnienie obejmowało początkowo dwie kategorie i było przyznawane autorom książek naukowych oraz reporterskich opisujących doświadczenia walki i próby przetrwania w tragicznych czasach, w których zrodziły się zbrodnicze ideologie.

Na przełomie lat 2020 i 2021 na Białorusi wybuchły demokratyczne protesty, a później Ukraina padła ofiarą pełnoskalowej rosyjskiej inwazji. Formułę konkursu rozszerzono więc o kolejną kategorię – nagrodę specjalną dla osób relacjonujących tragiczne wydarzenia rozgrywające się za wschodnią granicą Polski.

Rotmistrz Pilecki, który w czasie II wojny światowej przez ponad dwa lata dokumentował ludobójstwo dokonywane w niemieckim obozie Auschwitz-Birkenau, dziś może być przykładem dla dziennikarzy i korespondentów wojennych opisujących z narażeniem życia współczesne konflikty. – Witold Pilecki nigdy nie był dla nas postacią z przeszłości i zamkniętą historią. Sam był reportażystą – pisał raporty po to, by świat dowiedział się o tym, co działo się w Auschwitz-Birkenau. Codziennie korespondenci wojenni oraz dziennikarze, którzy wyruszają na front, ryzykują własne życie po to, żeby zdobyć dla nas informacje. Ta kategoria to jest hołd i podziękowanie złożone dziennikarzom – mówiła w trakcie uroczystej gali wręczenia nagród prof. Magdalena Gawin, dyrektor Instytutu Pileckiego.

Laureatami tegorocznej edycji Nagrody Pileckiego zostali Agnieszka Witkowska-Krych (w kategorii monografia naukowa) oraz Bartłomiej Noszczak (za najlepszy reportaż historyczny). Nagrodę specjalną za książkę relacjonującą działania wojenne prowadzone na terytorium Ukrainy od 2022 roku otrzymał natomiast Zbigniew Parafianowicz.

Czytaj więcej

Plus Minus

Fakty i wiara w wartości

Osądzenie niemieckich zbrodniarzy, życiorys asa wywiadu II RP i realia wojny w Donbasie – oto tematy najlepszych książek drugiej edycji Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego. Laureaci – Joanna Lubecka, Andrzej Brzeziecki oraz Tomáš Forró – pokazują, jak pasjonująca, ale i aktualna może być historia.

Dzieci wojen

Doświadczenia wojenne widziane oczami dziecka to najczęściej przewijający się motyw książek nominowanych do nagrody w tej edycji konkursu. Jedną z prac poruszających tę tematykę jest nagrodzona w kategorii monografii naukowej publikacja „Dziecko wobec Zagłady. Instytucjonalna opieka nad sierotami w getcie warszawskim” Agnieszki Witkowskiej-Krych (wyd. Żydowski Instytut Historyczny, 2023). Autorka jest hebraistką i kulturoznawczynią. W swojej pracy naukowej dużo miejsca poświęciła życiu i działalności Janusza Korczaka oraz prowadzonym przez niego instytucjom pomocowym. Nie jest to jedyny bohater, który pojawia się w nagrodzonej książce.

– Chciałam wydobyć z cienia nazwiska wychowawców, lekarzy, pielęgniarek – osób, które zajmowały się osieroconymi dziećmi. Bo to nie był tylko Janusz Korczak. To było wielu innych ludzi dziś po części zapomnianych. Drugą grupą, o której chciałam przypomnieć światu, były dzieci. To dużo trudniejsze zadanie, bo ich imiona, nazwiska, mikrohistorie nie utrwaliły się – wskazywała w czasie przyjmowania nagrody Agnieszka Witkowska-Krych.

„Dziecko wobec Zagłady” jest pierwszym całościowym opracowaniem instytucjonalnej pomocy udzielanej sierotom w warszawskim getcie. Do tej pory ukazało się bowiem wiele artykułów, publikacji czy przyczynków do badań, ale nikt nie podjął się tak szerokiego opisu tego zagadnienia. Pracę włożoną w ukazanie tej historii doceniła kapituła konkursowa. – Tematyka dziecięca została opisana niezwykle wrażliwie, ale bez sentymentalizmu, który mógłby być odbierany jako uwłaczający pracy naukowej. To jest coś bardzo trudnego w sytuacji opisu losu dzieci w czasie Zagłady, bo one przez całe dekady tak naprawdę były symbolem ofiar najbardziej niewinnych i w ten sposób były opisywane. Natomiast niewątpliwie zasługują na swoje własne miejsce i to miejsce w tej książce uzyskały – mówił dyrektor Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu dr Piotr Cywiński.

W finale Nagrody Pileckiego znalazło się też kilka innych publikacji, których autorzy przywołują historie wojenne z dziecięcej perspektywy. To m.in. książka Wioletty Sawickiej „Wilcze dzieci” (wyd. Prószyński Media, 2022). Dziennikarka opisała w niej losy dzieci z terenów Prus Wschodnich – Warmii, Mazur i okolic Królewca – których rodzice zostali zamordowani w trakcie radzieckiej ofensywy. Tułające się po lasach i okolicznych wioskach sieroty nazwano wówczas „wilczymi dziećmi”. Także Artur Ossowski w swojej książce „Dzieci z zielonego autobusu. Z zeznań o niemieckim obozie dla polskich dzieci przy ul. Przemysłowej w Łodzi (1942–1945)” (wyd. IPN, 2022) oddaje głos najmłodszym ofiarom II wojny światowej. Badacz w swojej najnowszej monografii naukowej przybliżył historię ok. 3 tys. polskich dzieci, które były bite, poniżane i zmuszane do wyniszczającej pracy.

Jednym z oprawców w obozie opisanym przez Ossowskiego była Eugenia Pol, której dotyczy kolejna książka konkursowa. Błażej Torański w reportażu „Kat polskich dzieci. Opowieść o Eugenii Pol” (wyd. Prószyński Media, 2022) stara się znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego kobieta będąca funkcyjną w niemieckim obozie dla dzieci przez lata unikała sprawiedliwości, pracując później m.in. w żłobku i dopiero po 30 latach od zakończenia wojny została skazana na karę więzienia?

Współczesną klamrę opowieści o dziecięcych ofiarach II wojny światowej stanowi książka młodej Ukrainki Yevy Skalietskiej zatytułowana „You Don't Know What War Is. The Diary of a Young Girl from Ukraine” (wyd. Union Square, 2022). Dziennik jest jedną z pięciu wyróżnionych w konkursie książek, a jego autorka jest najmłodszą finalistką Nagrody Pileckiego. Zaczęła pisać w pierwszych dniach po ataku Rosji na Ukrainę – zaledwie kilka tygodni wcześniej obchodziła swoje 12. urodziny.

– Przedtem nigdy nie prowadziłam pamiętnika. Gdy wybuchła wojna i zeszliśmy do piwnicy, pod wpływem impulsu zaczęłam opisywać wszystko, co działo się wokół mnie. Bardzo się bałam. Pamiętnik stał się moim azylem, gdzie mogłam się schronić i wyrazić wszystkie emocje związane z tym, co przeżywałam – mówi Yeva Skalietska. Młoda autorka opisuje, jak jej rodzinny Charków z każdym dniem zmienia się nie do poznania. Kiedy także na jej dom spada bomba, razem z babcią udaje się na zachód Europy. Yeva ucieka, ale w swoich wspomnieniach nieustannie wraca do rozmów z rówieśnikami, którzy zostali w bombardowanym mieście. Próbuje też znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego Rosja – państwo, w którym mieszkają jej krewni i przyjaciele rodziny – niszczy jej ukochane miasto.

Ukraina żołnierzy i cywilów

Charków jest też jednym z miast, które w swoim reportażu wojennym opisuje Zbigniew Parafianowicz – laureat nagrody specjalnej, autor książki „Śniadanie pachnie trupem. Ukraina na wojnie” (Wydawnictwo Mando, 2022). Dziennikarz i korespondent wojenny związany z „Dziennikiem Gazetą Prawną” od 20 lat zajmuje się tematyką ukraińską. Jest m.in.współautorem książek o ukraińskich prezydentach – Petrze Poroszence i Wiktorze Janukowyczu, a w nagrodzonym reportażu relacjonuje pierwszych 100 dni rosyjskiej inwazji. Jak sam wskazuje, w tamtym czasie planował napisanie sylwetki politycznej kolejnego prezydenta Ukrainy, Wołodymyra Zełenskiego. – Wybuch wojny zmienił optykę. Reportaż pisały wydarzenia. Podążyłem za nimi – tłumaczy.

Parafianowicz od pierwszych minut inwazji był naocznym świadkiem dramatycznych wydarzeń. W swojej książce wraca do tego, co wówczas widział. Opisuje więc zrujnowaną wojną Ukrainę, ale też stara się dokonać głębokiej analizy wydarzeń na Wschodzie z punktu widzenia polityki i dyplomacji. W tej wielopoziomowej narracji Parafianowicz oddaje głos zarówno zwykłym obywatelom kraju ogarniętego wojną, jak i politykom, żołnierzom czy artystom. Ta wielowymiarowość ukazania tematu wojny ma głębsze znaczenie, o czym mówił w trakcie gali filozof i politolog prof. Marek Cichocki: – Możemy zobaczyć jak wojna, toczona także przeciwko ludności cywilnej, degraduje ludzkie życie. Jak pragnienie przeżycia powoduje, że człowiek jest zmuszony do tego, żeby adaptować się do najbardziej okrutnych i brutalnych warunków.

Nieco odmienne spojrzenie na wydarzenia za wschodnią granicą Polski proponuje w swoim reportażu „Opór. Ukraińcy wobec rosyjskiej inwazji” (wyd. W.A.B., 2023) Paweł Pieniążek, który został uhonorowany wyróżnieniem w kategorii specjalnej. Jego książka opisuje bowiem oddolne działania obywateli Ukrainy. Ich przystosowanie się do trudnych warunków wojny, organizowanie zbiórek, pomoc przy ewakuacji ludności cywilnej – to tylko niektóre działania, które od ponad dwóch lat są codziennością milionów Ukraińców. – Mam nadzieję, że ta książka będzie postrzegana nie tylko w kontekście ukraińskim, ale także jako ogólna opowieść o tym, co mogą zrobić ludzie w sytuacji, która wydaje się beznadziejna – tłumaczy autor wyróżnionej książki. Dodaje, że nieprzypadkowo pierwsze tłumaczenie reportażu ukazało się na Tajwanie: – Wszyscy ludzie, którzy mierzą się z egzystencjalnym zagrożeniem, mogą w niej szukać sposobu, jak działać i jak postępować. Właśnie ta chęć działania i próba oparcia się bezradności spowodowały, że sytuacja w Ukrainie rozwinęła się zupełnie inaczej, niż zapowiadały to wszystkie prognozy w 2022 roku.

Czytaj więcej

Plus Minus

Ślad dwóch totalitaryzmów

Naukowa książka historyczna, reportaż historyczny oraz nagroda specjalna dla korespondentów wojennych – w tych kategoriach przyznane zostaną pierwsze Międzynarodowe Nagrody im. Witolda Pileckiego.

Piach z Bliskiego Wschodu

Reportaże zajmują szczególne miejsce wśród nagradzanych w konkursie książek. Obok pozycji traktujących o niespokojnej sytuacji w państwach Europy Wschodniej są także tytuły nawiązujące do XX-wiecznej historii Polski. W tej edycji za najlepszy reportaż historyczny uznano książkę Bartłomieja Noszczaka, badacza z IPN. Jego „Orient zesłańców. Bliski Wschód w oczach Polaków ewakuowanych ze Związku Sowieckiego (1942–1945)” (wyd. IPN, 2022) to obowiązkowa lektura dla zainteresowanych losami polskich zesłańców, którzy stali się potem trzonem armii gen. Andersa. Dzięki dogłębnej kwerendzie w archiwach autor przywołuje wspomnienia Polaków, którzy w zawierusze wojennej trafili na Bliski Wschód. To tam, po zesłaniu, doświadczeniu głodu, wykańczającej pracy, niejednokrotnie także śmierci bliskich osób, ponownie poczuli się wolni, choć droga do ojczyzny była jeszcze daleka. – Te wspomnienia są fantastyczne. Mimo ich zróżnicowania są to bardzo autentyczne i ujmujące historie. Gdy pisałem tę książkę, można rzec, że czułem piasek w zębach – mówił, odbierając nagrodę, Bartłomiej Noszczak.

Książka opisuje także doświadczenie przekraczania granic – nie tylko w sensie dosłownym. Nie chodzi bowiem wyłącznie o zmianę miejsca pobytu i przemarsz z sowieckich stepów na półpustynie Iranu, co tłumaczy historyk i krytyk literacki dr Wojciech Stanisławski, członek kapituły nagrody. Jak stwierdził, „to także doświadczenie zmiany egzystencjalnej, czyli po prostu ocalenia życia, a zarazem doświadczenie zmiany sytuacji życiowej we wszystkich niemal wymiarach: politycznym, zdrowotnym, funkcjonalnym, ale też klimatycznym czy nawet gastronomicznym. Jest to ogromny wysiłek, żeby zebrać tę panoramę trzech lat, 15 tysięcy kilometrów i 100 tysięcy życiorysów”.

„Orient zesłańców” to także udokumentowana opowieść o uczuciach i wrażeniach towarzyszących Polakom przy pierwszym zetknięciu z egzotyczną kulturą Bliskiego Wschodu. W tym sensie jest to także książka o wzajemnym poznawaniu się z drugim człowiekiem, pokonywaniu uprzedzeń kulturowych i bezinteresownym okazywaniu pomocy.

Kolejnym reportażem historycznym, który zdobył uznanie w konkursie, jest książka Tomasza Potkaja „Akwarium. Opowieść o Związku Literatów Polskich w PRL-u” (Wydawnictwo Czarne, 2022). Za tę publikację historyk otrzymał od kapituły wyróżnienie. Swoją pracę poświęcił tematyce polskiej literatury i ludzi z nią związanych, którzy w czasach komunistycznych z jednej strony byli wykorzystywani do szerzenia propagandy, a z drugiej tworzyli środowisko oporu wobec władzy. Ta dwoistość ukazana w reportażu nie ma jednak na celu jednoznacznej oceny którejkolwiek z postaw. – Zajmowanie się PRL-em, a „Akwarium” jest kolejnym etapem mojej trwającej już wiele lat podróży w tamte czasy, nauczyło mnie pewnej pokory w ocenie ludzkich decyzji, które czasem, choć nie zawsze, miały motywy bardziej skomplikowane niż na pierwszy rzut oka mogłoby się zdawać. I szukanie ich wydaje mi się ciekawe. Tak też staram się patrzeć na współczesność – mówi autor wyróżnionego reportażu.

Stawić czoła totalitaryzmom

Temat polskiego doświadczenia dwóch totalitaryzmów, który leży u źródeł Nagrody Pileckiego, został przedstawiony także w dwóch wyróżnionych w konkursie pracach naukowych. Pierwszą z nich jest książka Jadwigi Biskupskiej „Survivors: Warsaw under Nazi Occupation” (Cambridge University Press, 2022), opisująca Warszawę jako centrum polskiego ruchu oporu wobec niemieckiego okupanta. To opowieść o mieście, które stało się symbolem walki o wolność Polaków, ale jednocześnie symbolem ceny, jaką społeczeństwo zapłaciło za opór. Jadwiga Biskupska oddaje głos ówczesnym mieszkańcom stolicy i próbuje prześledzić reakcje warszawiaków na niemiecką politykę okupacyjną. Nie są to wyłącznie historie powstańców, znajdziemy tu również opowieści ludzi związanych z tajnym nauczeniem, działalnością wydawniczą i konspiracyjną, obejmującą także getto warszawskie. – Mieszkańcy Warszawy reagowali na okupację na przeróżne sposoby, a liczne lekcje, które wynieśli z wojennych działań, do dziś nie straciły na aktualności. Wydarzenia z okresu wojny ukształtowały ich poglądy polityczne, poczucie własnego ja, przekonania religijne, poglądy na temat rodziny i przyszłości – podsumowuje autorka książki.

Drugą z wyróżnionych prac naukowych jest książka Adama Rafała Kaczyńskiego „Sowietyzacja Wołynia 1944–1956” (wyd. IPN, 2022). Autor przedstawia w niej historię regionu, który w czasie wojny i tuż po jej zakończeniu przeszedł diametralną transformację. Zbrodnie na Żydach i Polakach, zniszczenie wsi i miasteczek oraz włączenie terenów dawnej Rzeczypospolitej do ZSRS na zawsze zmieniły charakter tego miejsca. – Historia Wołynia nie skończyła się wraz z końcem II wojny światowej, lecz miała swoją burzliwą kontynuację. Nie była to już co prawda historia Polaków, lecz Ukraińców – naszych dawnych współobywateli, którzy zostali »przemieleni« przez bezlitosne tryby sowieckiej machiny represji. Dopiero poznanie powojennych dziejów naszych sąsiadów oraz co ważniejsze skutków sowietyzacji pozwala nam lepiej zrozumieć współczesną Ukrainę – tłumaczy Adam Rafał Kaczyński.