Piotr Domalewski: Każdy czas jest dobry, by krzyczeć

W polskim kinie pojawiła się fala filmów osadzonych w PRL-u. Od dramatów po komedie. Kręcą je często reżyserzy, którzy w latach 80. chodzili do przedszkola. Pana „Hiacynt" też się w ten nurt wpisuje. Co was wszystkich do tamtego świata ciągnie?

Nigdy się nad tym nie zastanawiałem, ale mam wrażenie, że jesteśmy dziś mentalnie zanurzeni w PRL-u. Kształt naszej rzeczywistości i rodzaj pojmowania racji stanu pochodzą z tamtego czasu. To dramat, bo świat poszedł naprzód. Socjolodzy piszą o karuzeli: ludzie, którzy wychowali się w komunistycznym reżimie, przez 25 lat uczyli się wolności. I okazało się, że ta wolność nie bardzo im się podoba. To dzieje się dziś na naszych oczach, więc może powrót w kinie do PRL-u stał się narzędziem do opowiadania o naszych czasach. I ostrzeżeniem.

To prawda: po „Żeby nie było śladów" o sprawie zabójstwa Grzegorza Przemyka przez milicję wszyscy wspominali o tym, że dzisiaj policja też dopuszcza się aktów przemocy i jest chroniona przez władzę. „Bo we mnie jest seks" o Kalinie Jędrusik już rodzi dyskusję o prawie do niezależności kobiet. Pana „Hiacynt" to kino gatunkowe, które odwołuje się do akcji pod takim kryptonimem, jaka miała miejsce w latach 1985–1987. Milicja stworzyła wówczas ewidencję 11 tysięcy homoseksualistów. To też budzi skojarzenia z dzisiejszą sytuacją osób nieheteronormatywnych, tworzeniem stref wolnych od LGBT czy symbolicznym już dzisiaj określeniem „to ideologia, nie ludzie".

Czytaj więcej

Film

Festiwal w Gdyni: Życie seksualne w PRL

Wymierzona w homoseksualistów akcja Hiacynt, osiedla z wielkiej płyty i Kalina Jędrusik to tematy filmów przypominających PRL.

Wierzę, że każdy czas jest dobry, by krzyczeć, że jakaś grupa obywateli jest przez system prześladowana. Dostałem do ręki scenariusz Marcina Ciastonia. Przez wiele lat dokumentował temat akcji Hiacynt, dlatego po raz pierwszy zdecydowałem się przenieść na ekran nie swój pomysł. Po dwóch współczesnych, bardzo osobistych filmach o emigracji chciałem spróbować sił w kinie gatunkowym.

Wyszło świetnie. Ale taki temat można ująć w różny sposób. Bohaterem filmu mógł zostać ktoś prześladowany i narażony na represje. Można było pokazać mechanizmy uruchamiania akcji, która pod płaszczykiem walki z AIDS miała służyć zastraszaniu homoseksualistów, kompromitowaniu ich i werbowaniu do współpracy z SB. Jak w „Żeby nie było śladów", gdzie wprowadzono na ekran ówczesnych polityków, choćby Czesława Kiszczaka. Tymczasem pana bohater jest postacią fikcyjną. To młody milicjant, który na własną rękę zaczyna prowadzić śledztwo w sprawie zabójstw gejów.

Chciałem zrobić film o mężczyźnie, który musi zmierzyć się z tym, co pozwala określić samego siebie, odnaleźć się w rzeczywistości. Robert ma bezpieczną sytuację rodzinną, zawodową, zapewnioną karierę, nad którą czuwa jego ojciec, wysoko postawiony w milicyjnej hierarchii. Narzeczona jest trochę kopią matki. Pewnie to jego pierwszy związek. Przede wszystkim jednak jest uwięziony w bylejakości, w świecie, w którym przymyka się oko na prawdę. My wciąż jesteśmy takim narodem: „Mój Boże, zmalwersował 200 milionów, no może nie wiedział, może miał dobre intencje...". A bohater nie chce uznać, że sprawa zabójstwa jest zamknięta, skoro winą obciążono niewłaściwego człowieka. Bo on nie lubi przymykać oka. Ja też tego nie lubię. Dlatego „Hiacynt" jest dla mnie filmem osobistym.

Dla wielu widzów pozostanie jednak mocnym głosem na temat prześladowania środowisk LGBT. Ogromne wrażenie robią sceny przesłuchań, upokarzania i znęcania się nad gejami przez milicjantów.

Mój ojciec jest historykiem i nauczycielem wiedzy o społeczeństwie. Musiałem wykuć między innymi, czym jest państwo. I – według definicji politologicznej – jest ono „jednostką terytorialną mającą na celu zapewnienie dobrobytu i bezpieczeństwa ludziom, którzy na tym terenie mieszkają". Dlatego nie mieści mi się w głowie stwierdzenie, że ktoś jest gorszym obywatelem. A my wciąż przeżywamy napaści na grupy, które zaczynają nam przeszkadzać. To się zdarza regularnie, co jakiś czas. Nagle okazuje się, że ktoś ma inne włosy albo mówi z nie naszym akcentem i trzeba zrobić porządek. Kompletny absurd. Nie wiem, z czego to wynika. Chyba ze strachu.

Strachu przed czym?

Przed nieznanym. Ale też z niskiego poczucia własnej wartości. Człowiek szuka słabszego i wyładowuje na nim agresję, żeby zbudować własną pozycję. Podstawowa zasada życia więziennego polega na tym, że trzeba znaleźć kogoś słabszego i zacząć się nad nim znęcać, żeby inni widzieli, że jesteś silny. Podobnie rodzą się podziały w społeczeństwach.

Obecna polityka tym podziałom sprzyja. Dziś mówi się o dwóch Polskach: PiS-owskiej i nie-PiS-owskiej. Ale są też inne podziały, na przykład na Polaków zaszczepionych i niezaszczepionych.

Dzielenie ludzi stało się ostatnio narzędziem walki politycznej. Niestety, bardzo efektywnym. Dlatego po 45 latach komuny wciąż potrzebujemy kształtować społeczeństwo obywatelskie, budować poczucie wspólnoty. Tymczasem stale wmawia się nam, że są dwie różne Polski. To jest chore, wykalkulowane, nie przyniesie niczego dobrego. A będziemy musieli z tym żyć.

Mam wrażenie, że czas pandemii te podziały pogłębił.

Pandemia wciąż ma na nie wpływ. To są często drobne wydarzenia. Przed chwilą jechałem metrem. Jedna kobieta nie miała na twarzy maski. Niebezpieczne, aspołeczne. Wyzwoliła we mnie dziwny rodzaj emocji. Myślałem: ona nie ma maski i nie spotyka ją za to żadna kara, to może ja jestem frajerem, bo w tej masce chodzę cały czas. Nawet takie drobiazgi pogłębiają rozwarstwienie.

Pana film można też odczytać jako opowieść o niechęci do inności.

To temat bardzo mi bliski. Już sam tytuł „Obcy", jednej z moich pierwszych szkolnych etiud, które nakręciłem w rodzinnych stronach, niedaleko Łomży, dobrze obrazował stan ducha mieszkających tam ludzi. Pamiętam to z młodzieńczych czasów: „Grunt, żebyś był swój. Obcy do nas nie pasują".

Tomasz Ziętek w filmie „Hiacynt”

Bartosz Mrozowski, Netflix / Materiały prasowe

„Obcy" krył w sobie strach przed światem zewnętrznym, może też wypieraną pamięć o straszliwych zbrodniach, jakie miały tam miejsce w latach 40. Takie podszyte strachem społeczne uwarunkowania różnych zachowań zawsze chyba pana interesowały. Pamiętam inny pana film. W „60 kilo niczego" umiera Ukrainiec ranny na budowie. Pracował nielegalnie i kierownik nie chce go odwieźć do szpitala. Historia aż trudna do uwierzenia, która potem zdarzyła się w rzeczywistości.

W ostatnim czasie głośno było o dwóch takich sprawach. W Lubelskiem właścicielka firmy wywiozła rannego ukraińskiego robotnika do lasu, z kolei na Śląsku właściciel rodzinnej firmy zostawił faceta na przystanku autobusowym, bo był nielegalnie zatrudnionym cudzoziemcem. Podobnych historii jest więcej, tylko nie wszystkie przedzierają się do opinii publicznej.

Wróćmy do „Hiacynta". W kinie jest czas kobiet. Powstaje coraz więcej filmów o nich, tworzonych przez reżyserki. A pan proponuje opowieść o męskości. I to męskości toksycznej. O ludziach, którym w dzieciństwie zapewne mówiono, że mężczyzna nie płacze.

Sam zostałem wychowany w takim świecie, w latach 80. Okazujesz słabość i ból? To jest wada. A jeśli się mężczyznę pozbawia udziału w tej przestrzeni, jaką jest mówienie o uczuciach, a nawet szansy na odczuwanie ich – konsekwencje są bardzo poważne. Tę sferę odcina się, amputuje. Chyba najwyższy czas, żeby zacząć o tym mówić.

Hubert Miłkowski, Marek Kalita i Tomasz Ziętek w filmie „Hiacynt”

Bartosz Mrozowski, Netflix / Materiały prasowe

Robi pan filmy bardzo polskie. Ale jednocześnie – czy opowiada pan o emigracji i jej kosztach czy o naszym stosunku do inności – te historie są uniwersalne.

Zawsze dążyłem do tego, żeby widz za granicą zrozumiał film i nas. Żeby ktoś na innym kontynencie pomyślał, że gdzieś tam jest kraj, w którym ludzie są w gruncie rzeczy podobni do niego: cierpią, kochają, boją się, borykają się z losem, potrafią być mali i okrutni, ale też szlachetni. Że szukają swojej drogi przez życie. Mam też swoje założenia. Na przykład nie chciałbym chyba nakręcić niczyjej biografii, bo wtedy byłby to film tylko o jednym człowieku. Szukam bohaterów nieznanych. Myślę, że tylko wtedy film może się stać opowieścią o każdym z nas. A że są to historie głęboko osadzone w Polsce i polskiej mentalności? Oriana Fallaci powiedziała kiedyś o sobie, że jest katolicką ateistką. Ktoś spytał: „Jak to możliwe?". „Wychowałam się w kulturze rzymskokatolickiej i jeżeli w coś nie wierzę, to właśnie w nią" – odparła. Ja jestem Polakiem, wychowałem się tutaj. I jak większość obywateli naszego kraju noszę w sobie różne traumy narodowe. Ostatnio choćby tę związaną z pańszczyzną i niewolnictwem krajowym. Nigdy nie byliśmy państwem kolonialnym, ale przynajmniej przez 400–500 lat byliśmy krajem niewolniczym. Bardzo uważnie śledzę wszystkie publikacje na ten temat. Mam chłopskie pochodzenie, więc one mnie żywo interesują.

Pierwszych pięć lat spędził pan na wsi w domu dziadka, potem z rodzicami i rodzeństwem w Łomży. Dzisiaj jest pan warszawiakiem, jeździ pan ze swoimi filmami na zagraniczne festiwale, może pan marzyć, żeby zrobić „Star Treka" w Hollywood. A to chłopskie pochodzenie gdzieś się w panu odłożyło? Ma dla pana znaczenie?

Ogromne. Zostałem wychowany w konkretnym kręgu kulturowym: na wschodzie Polski. Z tego wynika mój odbiór rzeczywistości. Szymborska napisała, że nie bardzo potrafi zrozumieć wielkie liczby. Ze mną jest podobnie. Mnie interesuje tylko człowiek z osobna. Może dlatego, że we wsi, w której się wychowałem, każdy ma swoją historię. Na każdą grupę patrzę więc jak na zbiór indywiduów. Z jednej strony to męczące, z drugiej – fajne, bo ten sposób percepcji świata daje mi narzędzie do pracy. I spokój. Bo to bardzo ważne, by wiedzieć, skąd się jest.

Mirosław Zbrojewicz, Tomasz Ziętek i Tomasz Schuchardt w filmie „Hiacynt”

Bartosz Mrozowski, Netflix / Materiały prasowe

Ale przecież jest też w pana życiu ten „drugi świat": kino, studia na artystycznych kierunkach, festiwale, nagrody i choćby niezgoda na podzieloną Polskę.

Z obu tych światów, dzisiaj rozdzielonych, staram się brać to, co w nich wartościowe. Nie wiem, czy można być obiektywnym w ocenach i czy zawsze dokonuję dobrych wyborów, ale staram się.