Polskie kino w Gdyni. Lepiej kręcą niż mówią

Na gali kończącej kolejny festiwal filmów fabularnych w Gdyni panowała euforia. Świętowano odrodzenie się branży filmowej po covidzie, a także wysyp dobrych i bardzo dobrych premier, w tym debiutów (sześć filmów na 16 w konkursie głównym). Padały słowa o świetnej atmosferze, lepszej niż w latach poprzednich, o wyjątkowo wysokim poziomie.

Krążyłem przez pięć dni po festiwalowych wnętrzach, rozmawiałem i przede wszystkim oglądałem filmy. Generalnie trudno tego wrażenia nie potwierdzić. Celnie powiedział Piotr Kletowski, filmoznawca nagrodzony przez Polski Instytut Sztuki Filmowej (PISF) za książkę „1000 filmów, które tworzą najnowszą historię kina". „Kiedyś polskie filmy były do siebie zbyt podobne. Teraz mamy przekrój tematów i stylów. Kino historyczne obok współczesnego, gatunkowe obok autorskiego. Wielobarwność ofert".

A zarazem u mnie radość miesza się z pewnym niepokojem. Wiąże się on z pytaniem, czy obraz Polski odbijający się w kinie jest pełny, czy miejscami nie staje się skrzywiony, jednostronny? I czy nie pojawiają się środowiskowe mechanizmy nadmiernego promowania niektórych tematów i interpretacji. Jak w Ameryce, gdzie ostatnia gala oskarowa była popisem agitacji – za tematyką równości rasowej, w mniejszym stopniu społecznej. Na dłuższą metę sztuka źle znosi choćby przelotny flirt z agitacją, z filozofią światopoglądowych „konieczności".

Mikrokosmos Grzegorzka

Zacznę od tego, że część polskiego kina wciąż temu nie ulega. Może lepiej niż wielkie mechanizmy społeczne opisuje rozmaite mikrokosmosy, małe światy, zauważa prawidłowości obyczajowe, ale też dotyka ludzkiej duszy. Nic tego lepiej nie ilustruje niż mój prywatny numer jeden festiwalu. Łukasz Grzegorzek osadził „Moje wspaniałe życie" w rodzinnej Nysie. Centrum zdarzeń umieścił w technikum rolniczym z charakterystycznym rytuałem szkoły. Stworzył własny świat i słusznie dostał nagrodę za reżyserię (ja dałbym więcej!).

To historia współczesnej Pani Bovary, nauczycielki angielskiego i żony dyrektora szkoły, matki i nawet babci, borykającej się z pełną rodziną (jest nawet jej matka, chora na alzheimera). Joasia grana znakomicie przez Agatę Buzek staje przed dylematem: dalsza monotonia dźwigania bliskich na swoich barkach, czy próba odmiany życia z kochankiem, skądinąd groteskowym, też na miarę tamtego małego świata (świetny Adam Woronowicz!).

Nie całkiem zgadzam się z ocenami samego Grzegorzka co do wymowy filmu. On przedstawia Joasię jako symbol kobiecej godności i wolności, mówi, że „Moje wspaniałe życie" jest o tym, jak kobiecie trudniej o odmianę losu niż mężczyźnie. Ja ten problem widzę: każdy ma prawo pomyśleć o sobie. A jednak pytanie „dla kogo żyjemy", przede wszystkim dla siebie czy dla innych, nie niesie zerojedynkowej odpowiedzi. Tam, gdzie jedni dostrzegą parcie ku wolności, inni (w tym ja) będą się zastanawiali, czy nie rozmawiamy o zachęcie do egoizmu.

Dlaczego zatem jestem filmem zachwycony? Ano dlatego, że Grzegorzek, poza malowniczością swojego świata, nie poszedł na łatwiznę. Wyposażył także męża Joasi (znakomity Jacek Braciak) w argumenty i sympatyczne cechy, a całą rodzinę przedstawił jako istotną, wciąż żywą wspólnotę. Odnajdującą się w trudnych chwilach pomimo wzajemnych żalów i pretensji.

To moment, kiedy twórca, zamiast manipulować widzem, oddaje mu komplet niejednoznacznych informacji i pozwala osądzać samemu. Wzmacnia jeszcze to prawo otwartym zakończeniem. Godzi się na to, że własne dzieło trochę mu się wymknie z rąk, co jest największym mistrzostwem. Jak mawiał Andrzej Żuławski, „film w ostateczności nie kłamie". Dodałbym: dobry na pewno.

Znalazłem u Grzegorzka mnóstwo obserwacji. Ot, choćby, jak trudno jest współczesnemu starszemu pokoleniu wychowywać dzieci, w domu i w szkole, gdy ojcowie i matki sami są produktami obyczajowych przemian. A jednak próbują. Nie ma w tym cienia stereotypu. Tak powinno się opowiadać o świecie.

Był w Gdyni inny film, może nie tak skomplikowany, ale równie niepodatny na mody: „Powrót do Legolandu" Konrada Aksinowicza. Niby odrobinę historyczny, bo w tle mamy przemiany początku lat 90., z odniesieniami do transformacji i popkulturowymi szumami. Ale to tak naprawdę klasyczna historia rodzinna. Dzieje zmagania się z alkoholizmem ojca opowiedziane z perspektywy nastolatka.

Ten historyczny moment dziania się ma pewne znaczenie. Może dziś są na tę rodzinną, codzienną mękę skuteczniejsze prawne i społeczne recepty. Ale przecież problem bezradności pozostał, gdy nie tylko brak alternatywnych dróg ucieczki, ale przede wszystkim kiedy ważna jest miłość do tego, który marnuje sobie i nam życie.

To film z wielką kreacją Macieja Stuhra jako ojca, ze znakomitymi rolami Weroniki Książkiewicz (matka) i debiutującego Teodora Kosiara (Tomek). Z końcowych napisów może wynikać, że twórca opowiada o własnych doświadczeniach. Takie filmy powinny powstawać. Niestety, w Gdyni „Powrót do Legolandu" nie dostał żadnej nagrody.

LGBT: dyskusja czy presja

Za to główna nagroda, Złote Lwy, przypadła obrazowi, który będzie punktem wyjścia do refleksji nie całkiem euforycznej. „Wszystkie nasze strachy" Łukasza Rondudy i Łukasza Gutta (zarazem autora słusznie nagrodzonych zdjęć), to film ciekawy i ładnie nakręcony. Końcowy entuzjazm wokół niego był jednak, mam wrażenie, entuzjazmem bardziej wobec tematyki LGBT niż artystycznej klasy dzieła.

Film zachęca do dyskusji. Mam jednak wątpliwości, czy sam nie jest przejawem swoistego moralnego szantażu, perswazji nacechowanej brakiem zrozumienia, czym jest religia. To opowieść o autentycznym żyjącym na wsi artyście (pierwowzór bohatera, Daniel Rycharski, przyjechał do Gdyni z filmową ekipą), który upiera się, że można być i katolikiem, i czynnym gejem. Sam ma romans z miejscowym chłopakiem, ale też broni dziewczyny, która z kolei próbuje żyć w realiach tej wsi „po lesbijsku", co kończy się jej samobójstwem.

Nie wiem, czy prawdziwa historia wyglądała dokładnie tak (skąd w jednej wsi aż tylu przedstawicieli LGBT?). Daniel (w tej roli Dawid Ogrodnik) w pierwszych scenach jest zakorzeniony w miejscowej społeczności, potem skarży się na prześladowania. Nie znamy kulis odrzucenia przez wieś dziewczyny. Przyjeżdżający z zewnątrz artysta grany przez Jacka Poniedziałka wygłasza tyrady o masowych samobójstwach osób LGBT. Są momenty, kiedy autorzy filmy zdają się wyposażać „drugą stronę", ową wiejską zbiorowość, w jakieś racje. Im bliżej końca filmu, tym tej symetrii jest jednak mniej.

Czytaj więcej

Film

46. Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni. Kino nie zamierza być obojętne

Decyzja jurorów dobrze oddaje to, że polscy twórcy chcą dziś rozmawiać z widzami o ważnych sprawach.

Daniel miota się między tożsamością katolicką i gejowską. Samo to miotanie się jest tematem ciekawym i autentycznym. Rozumiem, współczuję. Ksiądz zaleca mu podczas spowiedzi wybór samotności, bo przecież nie same skłonności są grzechem. Kościół katolicki stawia podobne wymagania ludziom heteroseksualnym, żądając od nich powstrzymania się od seksu poza małżeństwem. Prawda, geje czy lesbijki nie mogą wziąć ślubu. Ale chrześcijańska etyka seksualna jest generalnie surowa.

Czy wytrzyma próbę czasu? Nie wiem, mam wątpliwości. Reżyser Ronduda obwieścił na gali, że miłość gejowska nie jest obrazą uczuć religijnych, choć to nieprecyzyjne. Nie chodzi o „obrazę uczuć", ale o grzech. Pojęcie niemodne, drażniące. Nie podejmuję debaty, co ja sądzę o tym grzechu, ale próba zewnętrznej rewizji norm religijnych filmem ma w sobie coś infantylnego. To dążenie do „nowego Kościoła", potrzebnego po to, aby uzasadniać obyczajowe zmiany. Odbywa się to przy aplauzie celebrytów, przekonanych, że niosą misję cywilizacyjną katolickiej ciemnocie. Jeśli ktoś traktuje religię jako coś więcej niż zbiór rytuałów i sentymentów, chyba nie powinien za coś takiego się brać. Niepokoi mnie klimat swoistego moralnego obowiązku, aby angażować się w taką „antykrucjatę". Małgorzata Szumowska, przewodnicząca jury filmów krótkometrażowych, chwaliła na gali nowych twórców, że ciągną takie tematy jak LGBT (oraz „brak wolności"). Amerykańska Akademia Filmowa już zdążyła wskazać swoim filmowcom tematyczne priorytety. W Gdyni można by odnieść wrażenie, że geje wygrali z rodziną, będącą tematem numer jeden choćby w filmach Grzegorzka czy Aksinowicza. Czy to jednak naprawdę największa przyszłość kina, skoro głosy widzów w Gdyni pozyskała „Sonata", sugestywny film Bartosza Blaschke, o na poły głuchym chłopcu, który zostaje pianistą?

Nie zamierzam zarazem tych filmów sobie przeciwstawiać. Zresztą Grzegorzek ze swoją nagrodą nie przegrał. Doceniam dialogiczne intencje scenariusza „Wszystkich naszych strachów", wyczuwam w nich rękę znanego krytyka filmowego Michała Oleszczyka, który jest jego współautorem. A jednak boję się nadgorliwości przemieszanej z niepełnym zrozumieniem natury religii.

Polska Jaruzelskiego czy Kaczyńskiego

Geje wygrali także ze sprawą śmierci Grzegorza Przemyka, czyli z demaskacją PRL. „Żeby nie było śladów" Jana Matuszyńskiego było traktowane jako murowany kandydat do Złotych Lwów. Wzmacniała to wrażenie polska nominacja obrazu do Oskara. Skończyło się na drugim miejscu – Lwach Srebrnych.

Ten film był może najbardziej charakterystycznym przejawem zwrócenia się kina polskiego ku przeszłości, tyle że tej stosunkowo niedawnej. Skończył się czas zachłyśnięcia się drugą wojną światową i starszymi epokami. Za to PRL stanowił na tym festiwalu punkt wyjścia dla wielu tytułów. Czasem to były przyczynki – jak komediowy „Najmro. Kocha, lubi, szanuje" Mateusza Rakowicza o sławnym u schyłku tamtej epoki złodzieju. Albo jak „Bo we mnie jest seks" Barbary Klimkiewicz, portrecik aktorki Kaliny Jędrusik, rozsadzającej swoim temperamentem szare czasy Gomułki. Niezależnie od tego, co sądzę o obu filmach, powinny one liczyć na szeroki rezonans starszych, a nawet i młodszych generacji gustujących w takich sentymentach.

„Zupa nic" Kingi Dębskiej niby jest inna, pokazuje zwykłych ludzi (po raz kolejny uroki rodziny!) i nie tai brzydkich stron PRL, gdzie ojciec (Adam Woronowicz) biega po sklepach za trudno dostępnymi meblami, a mama (Kinga Preis) obrywa od milicji na solidarnościowej demonstracji. Ale nawet ten film staje się obrazkiem retro.

Na tym tle „Żeby nie było śladów" nie ma w sobie cienia sentymentu. Jest ponurym, gęstym, trzygodzinnym wywodem o systemie łamiącym ludzi. Polska Jaruzelskiego i Kiszczaka gnije, budzi odrazę. Inna kwestia, na ile Matuszyński chciał nam powiedzieć tylko o PRL.

Sprawa zabójstwa Grzesia Przemyka, maturzysty z 1983 roku, przez milicjantów w komendzie na Jezuickiej na warszawskiej starówce, po prostu czekała jako temat. Nie tylko dlatego, że Cezary Łazarewicz świetnie opisał ją w głośnym reportażu. To był nasz obowiązek jako wspólnoty narodowej. Tyle że sam Matuszyński wdał się przed premierą w rozważania o podobieństwach między zabójstwem Przemyka a śmiercią George'a Floyda w USA, a także przypadkami śmiertelnych pobić przez policjantów w obecnej Polsce. Publika festiwalowa reagowała na każde skojarzenie z Polską pisowską. Apogeum tych skojarzeń przyniosła gala, gdzie wyraźnie sugerowała taki związek obdarzana Platynowymi Lwami za całokształt twórczości Agnieszka Holland. Film podobał się premierowi Morawieckiemu, niemniej w Gdyni czuło się siłę tej interpretacji.

W PRL roku 1982 czy 1983 milicja polowała w Warszawie na uczniów i studentów jako wrogów. To wynikało z natury systemu. Czy policja poluje dziś na takich ludzi jak Floyd albo Igor Stachowiak? Wiemy, że sprawców w mundurach spotykają jednak na koniec kary. To zaś jest opowieść o bezkarności zalegalizowanej na najwyższych szczeblach władzy. Uniwersalną przestrogę zawsze warto mieć z tyłu głowy, ale nie za cenę analogii uproszczonych i pod bieżące tezy.

Założenia Matuszyńskiego miały zarazem swoją cenę. Zetknąłem się z reakcjami ludzi bardziej z mojego pokolenia, o raczej konserwatywnych poglądach, którym brakło w jego filmie peerelowskich realiów, można by rzec wyjściowych, a pożądana przez reżysera uniwersalność wydała się zbyt niekonkretna i oschła. Choć rozumiem te zastrzeżenia, jestem przekonany, że powstał film intensywny i ważny.

Obnaża się w nim system nieludzki i bezwzględny, tym straszniejszy, im bardziej niektórzy jego poddani chcieli „żyć normalnie". Głównym bohaterem nie jest ginący na początku Przemyk, nawet nie jego matka, Barbara Sadowska, grana przez Sandrę Korzeniak. Jest nim kolega Grzesia, związany jednak także z Sadowską, Jurek Popiel (naprawdę Cezary Filozof), jedyny świadek pobicia, łamany nie tylko przez SB i przez prokurator Bardonową, ale też przez własną rodzinę, pragnącą świętego spokoju.

Utwierdzają mnie w podziwie staranność wykonania, dramatyzm scen, muzyka Ibrahima Maaloufa, klasa aktorów. Wspaniała jest rola Tomasza Ziętka jako Jurka, choć może jeszcze większe wrażenie robi Jacek Braciak jako jego ojciec, typowy człowiek PRL, trawiony wyrzutami sumienia, a jednak prący do pacyfikacji własnej rodziny.

Ta wędrówka do PRL jako piekła to nie jest wyłącznie historia Przemyka. Piotr Domalewski w podobnych kategoriach potraktował „system milicyjny" w filmie „Hiacynt". Z tym że niezależnie od słabości dramaturgicznych filmu kontekst tematu (represje wobec gejów) znowu wzmacnia wrażenie, że chodzi tu bardziej o wypowiedź na temat współczesności. Co grzechem samo w sobie nie jest, ale co prowokuje nas do debaty o zasadności analogii. Kiedy gejowski scenarzysta Marcin Ciastoń wygłasza na gali, na kanwie filmu, płomiennie apele o poszanowanie teraz każdego człowieka w Polsce, niekoniecznie przybliża nas do prawdy o PRL, za to we mnie wywołuje wrażenie spektaklu.