Prawa pokrewne a prawo autorskie – różnice i konstrukcje

Prawo autorskie chroni nie tylko eksploatację utworów, ale także przedmiotów praw pokrewnych. Wśród nich należy wymienić prawa do: artystycznych wykonań, fonogramów, wideogramów, nadań, wydań krytycznych, wydań naukowych.

Publikacja: 02.07.2024 04:30

Prawa pokrewne a prawo autorskie – różnice i konstrukcje

Foto: Adobe Stock

Po najbliższej nowelizacji ustawy będzie to także prawo wydawców prasy, które jest implementacją dyrektywy DSM.

W niniejszym artykule chciałbym się skupić na trzech prawach pokrewnych, które bardzo często występują w kumulacji ze sobą, a także z prawem do utworu, tj. prawem do artystycznych wykonań, do fonogramu i wideogramu. W dalszej części tekstu, gdy będę odnosił się do praw pokrewnych, będę miał na myśli te trzy prawa. Trzeba bowiem mieć świadomość, że znaczenie tych praw w systemie praw własności intelektualnej jest równorzędne z prawami autorskimi, a równocześnie występują istotne różnice pomiędzy konstrukcjami przyjętymi na gruncie prawa autorskiego a tymi stosowanymi dla praw pokrewnych.

Czytaj więcej

Staszewski: Muzyka w streamingu i prawo autorskie. Co powinni zrobić posłowie?

Specyfika eksploatacji

W pierwszej kolejności należy wskazać, że inaczej pojmowane jest korzystanie z chronionego dobra własności intelektualnej.

W prawie autorskim chronimy przed każdym przypadkiem bezprawnego wykorzystania utworu lub jego części, która samodzielnie spełnia kryteria prawnoautorskiej ochrony. Nie ma zatem znaczenia, czy na podstawie projektu architektonicznego budujemy dom, czy zwielokrotniamy dokumentację, wgrywając ją na dysk, czy drukujemy model 3D, czy tworzymy wydruk chronionej elewacji – każde z tych działań jest wkroczeniem w zakres wyłączności wynikający z autorskich praw majątkowych i to niezależnie od kontekstu, w którym utwór zostaje wykorzystany (np. dla celów budowy lub konkursu na najlepszy projekt).

Inaczej jest w przypadku praw pokrewnych. Wyłączność zagwarantowana prawami majątkowymi ograniczona jest, co do zasady, tylko do konkretnego utrwalenia dobra niematerialnego (konkretnego zapisu, czy to artystycznego wykonania, czy dźwięku, czy dźwięku i obrazu). Wyjątkiem w tym przypadku może być artystyczne wykonanie w zakresie nadawania, które dokonywane byłoby w technologii bez tworzenia cyfrowego utrwalenia, co w praktyce w zasadzie nie występuje obecnie, oraz publicznego wykonania, na które jednak artysta, co do zasady, przynajmniej w sposób dorozumiany zezwala, prezentując utwór.

W związku z tym wskazane prawa pokrewne chronią określone formy eksploatacji konkretnego utrwalania (zapisu), dźwięku (fonogram), dźwięku lub obrazu (wideogram) oraz wykonania utworu (artystyczne wykonanie). Tylko eksploatacja tego utrwalania może stanowić naruszenie prawa.

Zatem jeżeli inny podmiot zainspirowany wcześniejszym prawem pokrewnym dokona wiernego odzwierciedlenia efektu, jednak dokonanego poprzez własne działania (zaśpiewanie piosenki, odegranie określonej sceny), to takie działanie nie wkracza w te wcześniejsze prawa, co więcej jest źródłem powstania nowych praw, do „prawie” takich samych treści (tzw. covery).

Przyjmuje się, że wykonanie tego samego utworu przez jedną osobę kilkukrotnie prowadzi do powstawania kilku (odrębnych) praw pokrewnych – mimo że efekt działania artysty będzie niemalże tożsamy.

Pola eksploatacji

Drugą istotną różnicą względem praw autorskich jest zakres praw majątkowych do praw pokrewnych. O ile bowiem przyjmuje się, że prawa autorskie chronią przed każdą możliwą eksploatacją utworu (co wynika z art. 17 pr. aut. oraz otwartego katalogu pól eksploatacji z art. 50 pr. aut.), o tyle w przypadku praw pokrewnych zakres praw obejmuje wyłącznie prawa wymienione w konkretnych przepisach. Co więcej, zakres tych praw jest zróżnicowany dla poszczególnych praw pokrewnych (artystyczne wykonania – art. 86 pr. aut.; fonogram i wideogram – art. 94 pr. aut.).

O ile w przypadku artystycznych wykonań zakres praw majątkowych co do zasady odpowiada wyliczeniu z art. 50 pr. aut. dotyczącego utworu (nie obejmując tylko niewymienionych w tym przepisie pól eksploatacji), o tyle dla fonogramu i wideogramu zakres wyłączności ograniczony jest wyłącznie do pięciu pól eksploatacji (zwielokrotniania, wprowadzania do obrotu, najmu i użyczenia oraz publicznego udostępniania w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym).

Wyłączność a prawo do wynagrodzenia

Dla praw pokrewnych ustawodawca zdecydował się także na szczególną regulację, która w miejsce prawa wyłącznego (do kontroli i zakazywania eksploatacji danego dobra własności intelektualnej) wprowadza uprawnienie do żądania wynagrodzenia. Ma to niezwykle istotne znaczenie, gdyż ewentualna eksploatacja bez zapłaty wynagrodzenia nie jest naruszeniem prawa, co ogranicza w sposób znaczny katalog dostępnych roszczeń wyłącznie do roszczenia o zapłatę.

W przypadku prawa do artystycznego wykonania prawo do wynagrodzenia zostało przyznane względem nadawania, reemitowania lub odtwarzania artystycznego wykonania za pomocą wprowadzonego do obrotu egzemplarza (w pozostałym zakresie, np. odtwarzanie z serwisu internetowego, podmiot prawa dysponuje prawami wyłącznymi/zakazowymi).

Przykład

Jeśli restaurator odtwarza w lokalu płytę CD z muzyką zakupioną w sklepie, to nie uzyskując wcześniej zgody podmiotu praw, nie narusza prawa, a jedynie jest zobowiązany do zapłaty stosownego wynagrodzenia.

Inaczej zakres praw jest ukształtowany względem fonogramu i wideogramu. Ustawodawca nie przewidział w żadnym przypadku prawa wyłącznego względem nadawania, reemitowania lub odtwarzania.

Eksploatacja fonogramu i wideogramu na tych polach eksploatacji jest natomiast powiązana z obowiązkiem zapłaty wynagrodzenia, w przypadku gdy dane utrwalenie zostało wprowadzone do obrotu. Wówczas nie jest wymagana eksploatacja konkretnego egzemplarza fonogramu (np. płyty CD), natomiast konieczne jest, aby uprzednio choć jeden taki egzemplarz został wprowadzony do obrotu – dopiero bowiem od tej chwili powstanie prawo do wynagrodzenia z art. 94 ust. 5 pr. aut.).

Trzeba pamiętać, że prawo do wynagrodzenia jest rodzajem „ekwiwalentu” za brak wyłączności korzystania na danym polu eksploracji. Prawo to wynika wprost z ustawy i należy je odróżnić od przypadków wynagrodzenia za umowną zgodę (licencję) na korzystanie z dobra własności intelektualnej.

Inne ważne elementy

Warto zauważyć, że prawa pokrewne mają różny czas ochrony, lecz te opisywane w tekście trwają co do zasady 70 lat od chwili ich publikacji (autorskie prawa majątkowe trwają 70 lat od śmierci twórcy, co może znacząco przekraczać czas trwania praw pokrewnych).

Wiele przepisów dotyczących praw autorskich ma odpowiednie zastosowanie do praw pokrewnych. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim postanowienia prawa autorskiego dotyczące dozwolonego użytku (w tym dozwolony użytek prywatny, prawo cytatu, prawo parodii), dużą część przepisów dotyczących umów, w tym wymogów formalnych im stawianych, domniemanie bycia artystą wykonawcą lub producentem w określonych okolicznościach czy np. konstrukcję wyczerpania prawa względem wprowadzonego egzemplarza zawierającego utrwalenie prawa pokrewnego.

Jedynym prawem pokrewnym, które chroni także prawa osobiste, jest prawo do artystycznego wykonania, jednak w przeciwieństwie do autorskich praw osobistych dobra osobiste artystów wykonawców wygasają z chwilą ich śmierci, a ponadto są one ujęte węziej niż prawa twórców.

Wnioski

1. Prawa do artystycznego wykonania, fonogramu i wideogramu co do zasady chronią przed korzystaniem z konkretnego utrwalenia (konkretnego zapisu dobra własności intelektualnej).

2. Stworzenie odrębnego utrwalenia (lecz nie przez kopiowanie) nie stanowi wkroczenia w prawa pokrewne, np. zaśpiewanie w taki sam sposób piosenki nie tylko przez innego artystę, ale także przez tego samego artystę (jeśli dana osoba kilkukrotnie wykonuje utwór, to konsekwencją będzie powstanie kilku praw do artystycznych wykonań).

3. Zakres praw majątkowych do artystycznych wykonań jest węższy niż w przypadku praw autorskich i obejmuje tylko te prawa (pola eksploatacji), które wymienione są w konkretnych przepisach (brak otwartego katalogu pól eksploatacji w przeciwieństwie do praw autorskich).

4. W przypadku nadawania, reemitowania lub odtwarzania ustawodawca w odniesieniu do praw pokrewnych zdecydował się na szczególną regulację, która w określonych okolicznościach przewiduje zamiast prawa wyłącznego prawo do wynagrodzenia (eksploatacja bez zgody i bez zapłaty wynagrodzenia nie jest naruszeniem prawa, a wiąże się jedynie z obowiązkiem zapłaty). Jednak regulacja względem tych pól eksploatacji różni się w przypadku poszczególnych praw pokrewnych.

5. Do praw pokrewnych stosuje się wiele przepisów prawa autorskiego, w tym te dotyczące dozwolonego użytku, dużą część uregulowań dotyczących umów czy także konstrukcję wyczerpania prawa.

Autor jest doktorem prawa, radcą prawnym, partnerem w Markiewicz Sroczyński Mioduszewski Kancelaria Radców Prawnych sp.j.

Po najbliższej nowelizacji ustawy będzie to także prawo wydawców prasy, które jest implementacją dyrektywy DSM.

W niniejszym artykule chciałbym się skupić na trzech prawach pokrewnych, które bardzo często występują w kumulacji ze sobą, a także z prawem do utworu, tj. prawem do artystycznych wykonań, do fonogramu i wideogramu. W dalszej części tekstu, gdy będę odnosił się do praw pokrewnych, będę miał na myśli te trzy prawa. Trzeba bowiem mieć świadomość, że znaczenie tych praw w systemie praw własności intelektualnej jest równorzędne z prawami autorskimi, a równocześnie występują istotne różnice pomiędzy konstrukcjami przyjętymi na gruncie prawa autorskiego a tymi stosowanymi dla praw pokrewnych.

Pozostało 91% artykułu
W sądzie i w urzędzie
Sprawy frankowiczów w sądach – wszystko co musisz wiedzieć
Praca, Emerytury i renty
Krem z filtrem, walizka i autoresponder – co o urlopie powinien wiedzieć pracownik
Praca, Emerytury i renty
Wakacyjne wyjazdy do pracy za granicę. Jak się przygotować?
Prawo pracy
Co przysługuje pracownikom w upały? Czy rodzi to obowiązki podatkowe i składkowe?
Materiał Promocyjny
Mazda CX-5 – wszystko, co dobre, ma swój koniec
Za granicą
Wakacje 2024 z biurem podróży. Jakie mam prawa podczas wyjazdu wakacyjnego?
Materiał Promocyjny
Jak Lidl Polska wspiera polskich producentów i eksport ich produktów?