Natalia Kwiatkowska: Co dalej z ustawą Kamilka?

Nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz niektórych innych ustaw, zwana ustawą Kamilka weszła częściowo w życie 15 lutego 2024 r. Nazwa ustawy pochodzi od tragicznej historii ośmioletniego Kamila z Częstochowy, który zginął w wyniku przemocy domowej. Nowe przepisy mają przede wszystkim zwiększyć ochronę dzieci przed przemocą oraz wprowadzić standardy ochrony małoletnich (SOM) w placówkach i instytucjach​, w których przebywają lub mogą przebywać dzieci.

Ustawa Kamilka ma uzupełnić regulacje prawne oraz liczne luki w ochronie dzieci, a także usprawnić procedury interwencyjne. Jej celem jest również zwiększenie współpracy instytucji i podniesienie społecznej świadomości bezpieczeństwa dzieci. Ustawa nakłada na różne podmioty obowiązek wprowadzenia SOM do 15 sierpnia 2024 r. Te podmioty to:

Czytaj więcej

Prawo karne

Problem z "ustawą Kamilka". Dyrektorzy szkół chcą chronić dzieci, ale pytają – jak?

Są wątpliwości, które osoby ostatecznie trzeba sprawdzić w rejestrze sprawców przestępstw seksualnych.

- instytucje edukacyjne: żłobki, przedszkola, szkoły, młodzieżowe ośrodki wychowawcze i socjoterapii;

- organizacje opiekuńcze: domy dziecka, ośrodki adopcyjne, placówki opiekuńczo-wychowawcze, resocjalizacyjne, świetlice środowiskowe;

- placówki medyczne: szpitale, przychodnie, ośrodki rehabilitacji – zarówno te państwowe, jak i prywatne;

- organizacje sportowe i rekreacyjne: kluby sportowe, ośrodki rehabilitacji, domy kultury, podmioty zajmujące się rozwijaniem zainteresowań dzieci, szkoły tańca, szkoły językowe, organizatorzy kolonii i półkolonii, organizatorzy wydarzeń rekreacyjnych dla dzieci, podmioty świadczące usługi hotelarskie, noclegowe oraz turystyczne;

- organizacje pozarządowe prowadzące zajęcia, terapie i inne formy aktywności dla dzieci: fundacje, stowarzyszenia.

Powyższy katalog i katalog, który został określony w ustawie, nie są zamknięte. Ustawodawca zobowiązuje nas do interpretowania ustawy rozszerzająco.

Standardy ochrony małoletnich muszą zawierać m.in. zasady bezpiecznych relacji między dziećmi a personelem, a także między samymi dziećmi, procedury interwencji w przypadku podejrzenia krzywdzenia dziecka oraz zasady korzystania z urządzeń elektronicznych i internetu w celu ochrony przed treściami szkodliwymi​.

Podmioty, które muszą wprowadzić SOM, już od 15 lutego 2024 r. zobowiązane są do weryfikacji swojego personelu poprzez sprawdzenie przeszłości karnej danej osoby w Rejestrze Sprawców Przestępstw na tle seksualnym z ograniczonym dostępem oraz do poproszenia o okazanie przez pracownika zaświadczenia z Krajowego Rejestru Karnego, w zakresie katalogu przestępstw wymienionych w ustawie. Zweryfikować należy tylko pracowników, wolontariuszy oraz inne osoby mające kontakt z dziećmi.

Szkolenia, współpraca, monitoring i ewaluacja

Samo spisanie i wprowadzenie zasad nie kończy procesu tworzenia SOM w danym podmiocie. Nowelizacja zobowiązuje instytucje mające kontakt z dziećmi do regularnego szkolenia pracowników i wolontariuszy. Szkolenia te powinny obejmować rozpoznawanie symptomów krzywdzenia dzieci, reagowanie na nie oraz znajomość procedur interwencyjnych. Edukowanie dzieci o ich prawach i sposobie szukania pomocy w sytuacjach zagrożenia jest nie mniej ważna.

Ustawa podkreśla, że instytucje powinny aktywnie współpracować z rodzicami i opiekunami dzieci. Informowanie ich o wdrażanych standardach oraz procedurach ochrony jest kluczowe. Ważne jest, aby rodzice byli świadomi działań podejmowanych w celu ochrony ich dzieci i mogli je wspierać.

Celem ustawodawcy było, aby stworzone zasady nie były jedynie martwym dokumentem. Wprowadzone polityki, kodeksy i procedury (nazewnictwo może być dowolne) powinny podlegać stałemu monitoringowi oraz regularnej ewaluacji przynajmniej raz na dwa lata.

Instytucje powinny posiadać mechanizmy do oceny działania standardów, na przykład poprzez ankiety uzupełniane przez personel. Na podstawie zebranych danych i doświadczeń powinny być dokonywane konieczne zmiany i udoskonalenia.

Zeznania, kwestionariusz i sankcje

Pamiętać trzeba, że ustawa Kamilka to nie tylko SOM, o których w mediach robi się coraz głośniej. Przepisy te wprowadzają również instytucję reprezentanta dziecka, czyli wyznaczonego adwokata lub radcę prawnego, gdy żaden z opiekunów prawnych nie może pełnić tej funkcji.

Kolejną ważną zmianą jest wysłuchanie dziecka, czyli umożliwienie małoletnim bycia wysłuchanym w procesach sądowych, pod warunkiem że ich rozwój umysłowy, stan zdrowia i dojrzałość na to pozwalają. Głos i zeznania dziecka mają być uwzględniane i szanowane przez sądy.

Do ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej ma zostać dodany kwestionariusz szacowania ryzyka zagrożenia dla życia lub zdrowia dziecka, który będzie wypełniany, zanim pracownik socjalny podejmie interwencję przewidzianą w art. 12a tej ustawy, polegającą na zapewnieniu dziecku ochrony poprzez umieszczenie go u innej niezamieszkującej wspólnie osoby najbliższej dającej gwarancję zapewnienia dziecku bezpieczeństwa i należytej opieki – w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka lub instytucjonalnej pieczy zastępczej. Kwestionariusz ma służyć stwierdzeniu zasadności zapewniania dziecku ochrony uwzględniającej jego potrzeby oraz ochronę danych osobowych. Prace nad projektem wzorca kwestionariusza już zostały podjęte.

Również na sędziów orzekających w sprawach z prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz w sprawach dotyczących demoralizacji i czynów karalnych nieletnich został nałożony obowiązek uczestnictwa w szkoleniach w celu uzupełnienia specjalistycznej wiedzy i umiejętności zawodowych prowadzenia czynności z osobami, które nie ukończyły osiemnastu lat, rozpoznawania symptomów krzywdzenia dziecka i zabezpieczenia interesu dziecka w sytuacji sporu między rodzicami albo opiekunami.

Już po 15 sierpnia 2024 r. pracę w związku z ustawą Kamilka rozpoczną organy kontrolne, które będą mogły nakładać kary na placówki zgodnie z ustawą zobligowane do wprowadzenia wymaganych SOM, ale tego nie zrobiły. Niewykonanie obowiązku może skutkować karą grzywny do 250 zł lub naganą, natomiast ponowne naruszenie przepisu może grozić już grzywną nie mniejszą niż 1000 zł​.

Katalog kar przewidzianych w ustawie obejmuje również możliwość nałożenia na osoby odpowiedzialne za wdrożenie SOM w danej organizacji kar ograniczenia, a nawet pozbawienia wolności. Ustawodawca założył, że kary te będą wymierzane nie samej organizacji, ale bezpośrednio pracownikom odpowiedzialnym za konkretne czynności, takie jak weryfikacja kandydatów w odpowiednich rejestrach. W rezultacie, wiele z tych kar jest skierowanych bezpośrednio do osób fizycznych, a nie do osób prawnych.

Co po terminie na wdrożenie?

Po 15 sierpnia 2024 r. ruszą kontrole w podmiotach zobowiązanych do wdrożenia procedur. Sprawdzana będzie sama treść wypracowanych i wdrożonych przez instytucje SOM, ale także dokumentacja potwierdzająca prawidłową weryfikację personelu. Do 31 grudnia 2026 r. ma zostać przyjęty Krajowy Plan Przeciwdziałania Przemocy na Szkodę Małoletnich oraz Krajowy Plan Przeciwdziałania Przestępstwom Przeciwko Wolności Seksualnej i Obyczajności na Szkodę Małoletnich​.

Ponadto utworzone zostały zespoły do analizy zdarzeń, w wyniku których dziecko poniosło śmierć lub doznało ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, co ma pomóc w lepszym zrozumieniu przyczyn takich tragedii i zapobieganiu im w przyszłości​.

Planowana jest również nowelizacja obecnie przyjętej ustawy, ponieważ w jej aktualnym brzmieniu istnieje wiele luk, szerokich pojęć i niedoprecyzowań. W trakcie wdrażania SOM najczęściej pojawiają się pytania o to, czy dana instytucja jest zobowiązana do weryfikacji personelu, czy musi wprowadzać SOM, a także czy należy sprawdzać cały personel czy tylko poszczególne działy i stanowiska pracy.

Pojawiają się też liczne pytania dotyczące wolontariatu oraz wolontariatu pracowniczego. Coraz częściej można usłyszeć obawy, że ustawa może zniechęcić osoby do bezinteresownej pomocy. Czy tak się finalnie stanie? Czas pokaże. Moim zdaniem w niedalekiej przyszłości normą stanie się pobieranie zaświadczenia z Krajowego Rejestru Karnego przez wszystkie osoby, które zamierzają współpracować z dziećmi.

Z mojego doświadczenia wynika, że świat biznesu bardzo poważnie podszedł do kwestii ochrony dzieci. Coraz częściej słyszę, że organizacje wprowadzają SOM, ponieważ jest to wymagane przez partnerów biznesowych przy zawieraniu współpracy lub przez grantodawców przy przekazywaniu środków. To wyraźny sygnał, że standardy te powinny być wdrożone i respektowane w naszej instytucji jak najszybciej, aby sprostać oczekiwaniom i wymaganiom współczesnych partnerów biznesowych.

Potrzebna kampania społeczna z prawdziwego zdarzenia

Wprowadzenie ustawy Kamilka i towarzyszących jej SOM to najważniejszy krok w kierunku zwiększenia bezpieczeństwa dzieci w Polsce. Choć nie brakuje krytycznych opinii, uważam, że ustawa ta jest niezwykle ważna i potrzebna w naszym kraju. Mam nadzieję, że po 15 sierpnia 2024 r. temat ten zyska na popularności, co pozwoli na podniesienie świadomości społecznej oraz poprawi umiejętność reagowania na przemoc wobec dzieci. W dłuższej perspektywie powinno to znacząco przyczynić się do ograniczenia takich tragicznych zdarzeń w naszym społeczeństwie.