Korupcja, pranie pieniędzy i morderstwa. Malta – wyspiarski raj utracony

Taksówkarz Melvin Theuma został znaleziony w kałuży krwi w swoim mieszkaniu na obrzeżach miasta St. Julian's. Żył, ale miał poderżnięte gardło, przecięte struny głosowe i rany kłute brzucha. Do szpitala trafił w krytycznym stanie.

Był 22 lipca 2020 r. Następnego dnia Theuma miał złożyć przed sądem istotne zeznania dotyczące zabójstwa dziennikarki Daphne Caruany Galizii. Zeznań kluczowego świadka w tej sprawie oczekiwano w napięciu. Taksówkarz twierdził, że na zlecenie miliardera Yorgena Fenecha, osobiście zaangażował wykonawców zamachu bombowego na reporterkę. W listopadzie 2019 r. prezydent Malty ułaskawił go w zamian za ujawnienie zleceniodawcy morderstwa.

Policja już dzień po zdarzeniu poinformowała, że Theuma próbował popełnić samobójstwo – taką samą wersję przedstawił później sam poszkodowany podczas pobytu w szpitalu. Bezpośrednio po tym wydarzeniu prawnik Theumy twierdził jednak, że jego klient nie dawał sygnałów wskazujących, że mógłby targnąć się na swoje życie. Zagraniczni eksperci medycyny sądowej zastanawiali się zaś, jak to możliwe, że w tak krótkim czasie policja wykluczyła udział osób trzecich w zajściu.

Melvin Theuma przeżył, w sierpniu opuścił szpital i wciąż utrzymuje, że sam próbował się zabić. Dopisuje kolejny rozdział do pełnej tajemnic historii, która od trzech lat wstrząsa krajem.

Patrzeć na ręce wszystkim

Nie czuję gniewu, emocje już opadły. Chcę tylko do końca wyjaśnić tę sprawę – mówi mi Corinne Vella, siostra Daphne Caruany Galizii, menedżerka i nauczycielka angielskiego.

16 października 2017 r. wypożyczony przez Daphne peugeot 108 wyleciał w powietrze niedaleko jej rodzinnego domu w miejscowości Bidnija. Niedługo przed tym tragicznym wydarzeniem portal Politico nazwał dziennikarkę „jednoosobowym WikiLeaks". Prowadziła blog internetowy Running Commentary, na którym pisała o grzechach rządzącej Partii Pracy i ówczesnego premiera Josepha Muscata. Choć nie ukrywała, że bliżej jej do Partii Narodowej, nie ograniczała się do patrzenia na ręce tylko politykom z jednej strony partyjnej sceny. Dla przykładu, kilka lat temu oskarżyła lidera Partii Narodowej Adriana Delię o pranie pieniędzy.

Sytuację na Malcie Caruana porównywała do sztuki Arthura Millera „Tygiel", która powstała na kanwie historii procesów czarownic z Salem odbywających się w kolonii Massachusetts Bay pod koniec XVII wieku. Sama zresztą nazywana była przez przeciwników oraz internetowych trolli i hejterów „wiedźmą z Bidnii". Miała dosadny styl pisania, nie uznawała kompromisów. Krytycy zarzucali jej, że zapędzała się czasem za daleko, że blisko jej było do dziennikarstwa tabloidowego. W jednym z ostatnich postów na swoim blogu opublikowała zdjęcie drogich ubrań i butów, w których żona wspomnianego Adriana Delii wystąpiła publicznie, wraz z cenami i adresem sklepu, z którego pochodziły. Nikt nie miał jednak wątpliwości, że drugiego takiego dziennikarza na Malcie nie było.

Arcykatolicki kraj na progresywnej ścieżce

Gdy samochód Galizii wyleciał w powietrze, Malta, rajski zakątek, ukazała inne oblicze. Świat dostrzegł demony znane dotąd głównie mieszkańcom wyspy.

Tam, gdzie są demony, jest też zwykle palec boży. Tradycja mówi, że pojawienie się chrześcijaństwa na Malcie to zasługa samego św. Pawła Apostoła, który znalazł tam schronienie, gdy w roku 60 n.e. statek przewożący go do Rzymu na proces rozbił się na skałach. Apostoł ustanowił tu diecezję, a biskupem uczynił rzymskiego namiestnika Publiusza.

W ten sposób Malta stała się jednym z pierwszych krajów na świecie nawróconych na chrześcijaństwo. Papież Pius XI powiedział o niej kiedyś, że jest to kraj „arcykatolicki". Przez kilkaset lat rządził nim dawny jerozolimski zakon joannitów, zwanych także szpitalnikami. Wspomniane wyżej miasto St. Julian's, dziś kojarzone z rozrywką i nocnym życiem, swoją nazwę wzięło od Juliana Szpitalnika, którego na wyspie wciąż otacza się czcią. Jeszcze w 2010 r. w unijnym badaniu opinii publicznej Eurobarometr aż 94 proc. Maltańczyków – najwięcej w Europie – odpowiedziało twierdząco na pytanie: „czy wierzysz w Boga?" (dla porównania Polska znalazła się wówczas na piątym miejscu z wynikiem 79 proc.).

Trzy lata później do władzy doszła tamtejsza Partia Pracy prowadzona przez Josepha Muscata. Trzeba jej oddać, że wprowadziła kraj na ścieżkę wzrostu gospodarczego, spadło też bezrobocie. Idée fixe premiera stało się unowocześnianie kraju. Chodziło zarówno o technologie, w tym upowszechnianie kryptowalut, jak i o radykalną liberalizację w sferze obyczajowej. Zalegalizowano związki partnerskie, później małżeństwa homoseksualne, powiedziano „tak" dla in vitro. Nie zalegalizowano tylko aborcji, co – podobnie jak w Polsce – wydaje się być granicą nie do przekroczenia.

Laicyzacja postępuje, coraz mniej mieszkańców deklaruje przywiązanie do Kościoła czy cotygodniowe uczestnictwo w niedzielnej mszy świętej. – Uczestniczy w nich mniej niż połowa ludności – mówi prof. Godfrey Baldacchino, socjolog z Uniwersytetu Maltańskiego. Na tle innych państw w Europie to wciąż dużo, ale biorąc pod uwagę specyfikę państwa, silną obecność religii w życiu społecznym, i fakt, że na każdy kilometr kwadratowy przypada jeden kościół bądź kaplica, regres w praktykowaniu wiary jest znaczący.

To przeobrażenie Malty – choć przez dużą część społeczeństwa przyjmowane z aprobatą – wywołuje napięcia. Tym bardziej że pod adresem Partii Pracy zaczęło padać coraz więcej oskarżeń. W 2014 r. już za rządów Muscata przyjęto przepisy o programie dla inwestorów, zgodnie z którymi wystarczy wpłacić 650 tys. euro do krajowego funduszu rozwoju oraz uzyskać status rezydenta, uprawniających do ubiegania się o obywatelstwo. Z miejsca nastąpił wzrost liczby naturalizowanych obywateli, pochodzących m.in. z Arabii Saudyjskiej, Rosji i Chin. Przed 2015 rokiem nie było tam żadnego naturalizowanego Chińczyka, a po zmianie przepisów jest ich już zarejestrowanych ponad 400.

Przybywa głosów, że sprzyja to nadużyciom. Maltański portal śledczy The Shift, w którym pracuje m.in. jeden z synów zamordowanej dziennikarki – Paul, podał właśnie, że bliski współpracownik byłego premiera Jonathana Cardona jako dyrektor programu dla inwestorów miał odbyć od 2014 do 2018 r. ponad 40 podróży, podczas których sprzedawał maltańskie paszporty milionerom.

W 2016 r. w Europie wybuchła afera Panama Papers, a podejrzenia padły najpierw na członków rządu Muscata, a później także na żonę premiera (która miała być właścicielką firmy zarejestrowanej w Panamie i robić interesy z wierchuszką Azerbejdżanu) i niego samego. O wszystkim tym na bieżąco informowała Daphne Caruana Galizia, która stała się krytykiem numer jeden Partii Pracy i jej środowiska.

Zatrzymany na jachcie

W marcu 2017 r., na kilka miesięcy przed śmiercią, Daphne Caruana Galizia pisała na blogu: „Cała ta banda powinna masowo zrezygnować. Nie widziałem tyle korupcji od 1985 roku. I w końcu zrozumiałem, z jak bardzo niebezpiecznymi ludźmi mam tutaj do czynienia". – Słowa te nie straciły na aktualności – mówi Corinne Vella. Niedawno, gdy mijał tysięczny dzień od zabójstwa, kilkanaście organizacji z całego świata zajmujących się prawami człowieka i ochroną dziennikarzy wystosowało apel o ukaranie wszystkich zaangażowanych w zamach i w praktyki korupcyjne, które ujawniła niepokorna Maltanka.

Jeszcze w grudniu 2017 r. zatrzymano trzech drobnych przestępców, domniemanych wykonawców zlecenia zabójstwa dziennikarki. Później jednak, z uwagi na brak dowodów, dochodzenie zawieszono. Wspomniana trójka nie puściła zresztą pary z ust do dziś. Po drodze Joseph Muscat zorganizował przyspieszone wybory, żeby oczyścić złą atmosferę wokół jego gabinetu i potwierdzić mandat do rządzenia. Sztuka się powiodła, Partia Pracy wygrała wybory, a premier utrzymał władzę.

Przełom w sprawie zabójstwa dziennikarki nastąpił w listopadzie 2019 r., gdy policja aresztowała w innej sprawie wspomnianego Melvina Theumę, a ten w zamian za immunitet i ochronę ujawnił nazwisko zleceniodawcy zamachu. Według jego zeznań mózgiem operacji był hotelarz Yorgen Fenech, miliarder, jeden z najbogatszych Maltańczyków. Zatrzymano go na pokładzie luksusowego jachtu, gdy próbował uciec z kraju (w lipcu tego roku przed sądem Theuma miał potwierdzić autentyczność nagrań dowodzących winy Fenecha).

Jak później ustalono, regularne kontakty z Fenechem utrzymywali premier i jego osobisty doradca. W efekcie protestów, jakie wybuchły po aresztowaniu miliardera, w grudniu 2019 r. Muscat ogłosił, że ustąpi z funkcji szefa rządu oraz przewodniczącego Partii Pracy.

Fenech wciąż przebywa w areszcie, czeka na proces, nie przyznaje się do winy. Miliarder miał być także szefem tajemniczej, zarejestrowanej w Dubaju, spółki 17 Black, która transferowała duże sumy na konta dwóch innych spółek w Panamie powiązanych z maltańskimi politykami.

Nowym premierem, a zarazem przewodniczącym Partii Pracy, został Robert Abela. Syn byłego prezydenta, z zawodu prawnik. Dla Maltańczyków stało się jasne, że jest to tylko zmiana fasadowa, bo Abela był wcześniej doradcą Muscata i od początku postrzegany był jako jego protegowany. Obiecał jednak, że rozpocznie walkę z korupcją i praniem pieniędzy oraz pokątnym sprzedawaniem maltańskich paszportów. W czerwcu Komisja Wenecka oceniła działania rządu jako „krok w dobrym kierunku".

Corinne Vella uważa jednak, że rząd i policja nie zrobiły wiele, żeby walczyć chociażby z przejawami hejtu w internecie, którego ofiarą wielokrotnie padała Daphne Caruzana Galizia, a później także członkowie jej rodziny. Najnowszy raport Europejskiej Federacji Dziennikarzy potwierdza, że na tym polu wciąż na Malcie nie dzieje się dobrze, a nawet – że dzieje się coraz gorzej.

Czas strachu

Rolę najbardziej niewygodnych krytyków partii rządzącej przejęli teraz oprócz Corinne Velli synowie zamordowanej dziennikarki – Matthew, Paul i Andrew. Bodaj najbardziej aktywny w dociekaniu prawdy o zabójstwie matki jest najstarszy z nich, Matthew, który pracę programisty komputerowego łączy z dziennikarstwem śledczym. Jest członkiem Międzynarodowego Konsorcjum Dziennikarstwa Śledczego, które za materiały dotyczące Panama Papers zdobyło Nagrodę Pulitzera.

Był pierwszą osobą, która przybyła na miejsce zamachu. Pytam go, czy matka byłaby usatysfakcjonowana postępem śledztwa i tym, że na światło dzienne wychodzą kolejne afery korupcyjne. – Myślę, że byłaby usatysfakcjonowana tylko wtedy, gdyby wszystkie osoby, o których pisała, stanęły przed sądem, a do tego jeszcze daleka droga – odpowiada. I dodaje: – Skala korupcji, jaka ujawniła się po jej śmierci, jest przerażająca. Dziś mamy o wiele większą wiedzę niż wówczas, i to wiedzę popartą konkretnymi faktami, a nie tylko domysłami. Te trzy lata to był czas kolejnych afer. Czas strachu, który ogarnął całe społeczeństwo, który był nawet większy, niż ten spowodowany śmiercią mojej matki.

Matthew mówi, że w efekcie wielu Maltańczyków zwraca się w kierunku oddolnych ruchów społecznych. Tę obserwację potwierdza Corinne Vella: – To jest chyba największa zmiana na plus, jeśli chodzi o to, co działo się po śmierci mojej siostry. Maltańczycy do tej pory nie aktywizowali się tak społecznie. Teraz to się zmienia.

Według Godfreya Baldacchina nie oznacza to jednak odejścia od polityki, tylko zmianę sposobu jej przeżywania. – To jest inny rodzaj polityki, prowadzonej i kierowanej nie przez partie polityczne, ale przez działaczy społecznych, którzy są napędzani rozczarowaniem i frustracją związaną z tradycyjną maszynerią partyjną – przekonuje profesor.

Wakacje ze zleceniodawcą

Jednocześnie w społeczeństwie narasta podział między zwolennikami dwóch czołowych partii, które od lat kształtują opinię publiczną. To ciekawy proces, bo – jak zauważa dr Wouter Veenendaal, politolog z Uniwersytetu w Lejdzie – tak naprawdę różnice ideologiczne między dwoma głównymi ugrupowaniami nie są tak wyraźne jak w przeszłości. Na początku Partia Pracy była robotnicza i socjalistyczna, a później sprzeciwiała się m.in. wejściu do Unii Europejskiej. Prawicowa Partia Narodowa dla odmiany była za integracją z UE.

– To mały kraj, gdzie trwa walka dosłownie o każdego wyborcę, a społeczeństwo jest bardzo zaangażowane politycznie. Praktycznie każdy identyfikuje się z którąś z partii – zauważa Veenendaal. W wyborach parlamentarnych w 2017 r. frekwencja wyniosła aż 92 proc. (o zaledwie 1 pkt proc. mniej niż w 2013 r.). – Jeśli do tego dołożymy fakt, że kraj jest bardzo gęsto zaludniony, że są tu silne więzi rodzinne i często nawiązuje się kontakty „z przyjaciółmi znajomych", to można sobie tylko wyobrazić, jak bardzo złożone są relacje między klasą polityczną, elitą ekonomiczną i społeczeństwem – podkreśla prof. Baldacchino.

Znaczącą rolę w tej rozgrywce odgrywa religia. – Partia Narodowa zawsze miała silne związki z Kościołem katolickim, podczas gdy Partia Pracy była przeciw dużej roli Kościoła w życiu publicznym. Teraz zmiany rzeczywiście następują być może za szybko jak na tak religijne społeczeństwo, dlatego nie wszyscy to akceptują. Ale z drugiej strony społeczeństwo jest coraz mniej katolickie i z tej przyczyny wielu ludzi trzyma się Partii Pracy, bo ona gwarantuje progresywne zmiany – mówi dr Veenendaal.

Corinne Vella mówi, że nie ma nic przeciwko postępowej polityce, ale sama Partia Pracy jest nie do zaakceptowania. – Rząd jednocześnie deklarował obronę praw obywatelskich i pozbawiał prawa do uprawiania zawodu oraz utrudniał jego wykonywanie mojej siostrze – przypomina.

W 2018 r., w ten sam weekend, gdy Europa świętowała kolejną rocznicę wprowadzenia europejskiej konwencji praw człowieka, a na budynku premiera wyświetlano flagę równości, rząd wystosował oświadczenie, w którym poinformował, że nie będzie rozpatrywał sprawy wniesionej w toku śledztwa przez męża i synów Daphne, dotyczącej powiązań konsultantów rządowych z tzw. spółkami offshore zakładanymi w rajach podatkowych. Według Corinne Velli w oświadczeniu pojawił się zarzut, że chcą zaszkodzić państwu.

Matthew Caruana Galizia przypomina zaś, że zastępca komisarza policji Silvio Valetta, który prowadził śledztwo w sprawie zamachu, spędził wakacje z oskarżonym o zlecenie zabójstwa Yorgenem Fenechem. Sprawę ujawniono na początku tego roku.