Prof. Edward Nęcka: Nasza cywilizacja tylko z alfabetem

„Ponad połowa Polaków nie przeczytała w ciągu ostatniego miesiąca żadnego tekstu o objętości co najmniej trzech stron. Tylko 6 proc. korzysta z audiobooków i książek elektronicznych. 27 proc. z nas żyje w ogóle poza kulturą pisma” – czytam w najnowszym raporcie Biblioteki Narodowej z 2017 roku. Radzimy sobie, jak widać, bez czytania.

Prof. Edward Nęcka: Trochę szkoda, bo czytanie jest podstawą inteligencji. Im wyższy jej poziom, tym sprawniej czytamy ze zrozumieniem treści. Jako proces czytanie pobudza i rozwija cały umysł. Najpierw dekodujemy litery, potem włączają się myślenie, wyobraźnia, pamięć. Przeczytaną treść odnosimy także do wcześniejszej wiedzy, modyfikujemy ją itd. Niestety, pod względem rozumienia treści czytanych tekstów Polacy znajdują się daleko w tyle m.in. za Czechami, Słowakami czy Niemcami, zajmując19. pozycję wśród 23 krajów wysokorozwiniętych, jak wynika z „Międzynarodowego Badania Oceniającego Kompetencje Osób Dorosłych” OECD.

Polską listę bestsellerów otwierają według Biblioteki Narodowej powieści grozy Stephena Kinga i thrillery Pauli Hawkins. Wśród polskich autorów przoduje Henryk Sienkiewicz. Czytanie tego rodzaju beletrystyki poprawi nam inteligencję?

Są badania pokazujące, że wszelka beletrystyka rozwija nas o wiele bardziej niż literatura fachowa. Dobrze napisana powieść doskonali całą masę tzw. funkcji poznawczych: myślenie, rozwiązywanie problemów, wyciąganie wniosków z przesłanek, rozumienie stanów psychicznych innych ludzi, rozumowanie dedukcyjne i hipotetyczne, czyli „co byłoby gdyby”, wyobraźnię i inne. W tym celu zresztą powstają książki i po to się je czyta, choć większości z nas wydaje się, że to tylko przyjemność. Zaznaczę jednak, że literatura piękna rozwija szczególnie wtedy, gdy czytamy ją bez przymusu. Ośmielę się zaryzykować tezę, że zmuszanie się do czytania lektur szkolnych nie ma takiej mocy.

To po co się męczyć? Lepiej od razu wybrać oparty na przymusowej lekturze film.

(śmiech) Tego nie powiedziałem. Niemniej dobrze zrobiony film jest dziełem sztuki, które także rozwija umysł, pozwalając nam choćby domyślać się dalszego biegu wydarzeń czy reagować na suspens. Tyle że aktywność czytelnika jest znacznie większa niż aktywność widza. Czytając, we własnej imaginacji konstruujemy sceny, które w filmie podsuwa nam, już gotowe, wyobraźnia reżysera.

Teoria literatury mówi, że każde odczytanie, czyli interpretacja opowieści tworzy ją właściwie od nowa.

Tak jest, dlatego najczęściej rozczarowuje nas zekranizowana powieść. Czytając wcześniej literacki pierwowzór, stworzyliśmy już bowiem w umyśle własny obraz świata przedstawionego, nakładając na tekst swoją siatkę doświadczeń i pojęć.

A gdy słuchamy audiobooka? Czy to dla mózgu jest to tym samo, co czytanie?

Z punktu widzenia psychologii i neuronauki procesy te przebiegają inaczej, ale oba rozwijają nas umysłowo. Przez większość czasu ewolucyjnego ludzkość raczej słuchała niż czytała. Przekaz ustny jest starszy niż pismo. Co więcej, przed erą elektronicznych nośników zapisujących dźwięk, które są dość niedawnym wynalazkiem, słuchanie było o wiele bardziej wymagające niż czytanie. Jest to proces w większym stopniu linearny, co nie pozwala np. na powrót do poprzednich części, by zrozumieć, powtórzyć czy utrwalić treść.

Elektronicznych nośników używamy też do czytania. Czy mózg inaczej przetwarza treść z kartki, a inaczej z ekranu?

Tego jeszcze nie wiemy. Jak dotąd wydaje się, że zasadniczych różnic czy umysłowych skutków brak. Badania dowodzą jednak, że korzystając z ekranu, przyjmujemy inną strategię niż w przypadku drukowanej formy tekstu. Wśród studentów rozwiązujących test osoby korzystające z ekranu wygrywały tylko wtedy, gdy liczył się czas. W zadaniach bez limitów czasowych lepsi byli studenci pracujący z papierem. Oznacza to, że czytając z ekranu, stawiamy nie na dokładność, ale na czas (nośnik elektroniczny kojarzy się z medium szybkim). Dogłębna analiza wymaga z kolei papieru.

Irek Dorozański

Teksty czytane na ekranie uważam za pracę, drukowane traktuję jako relaks.

To tak, jak ja. Literaturę fachową czytam wyłącznie w pdf-ie, skanując ją szybko, by wyłapać to, czego mi potrzeba. Dla przyjemności czytam na papierze. Dlaczego? Jeszcze nie wiemy. Zjawisko to wyjaśni dopiero pokolenie, czytające teraz niemal wyłącznie na ekranie.

„Czytam tylko podpisy po memami” – wyznał mi spokrewniony 16-latek. Grupie 10-letnich przyjaciół mojej córki „nie chce się” już pisać esemesów. Wysyłają do siebie krótkie nagrania głosowe okraszone filmikiem w aplikacjach typu Messenger czy Snapchat.

Jako ludzkość wyrośliśmy przecież w cywilizacji obrazkowej: pismo obrazkowe, malunki jaskiniowe itd. Tyle że w pewnym momencie rozwoju cywilizacji pismo alfabetyczne stało się koniecznością. Konstruujący je ówcześni mędrcy także obawiali się zapewne, że sztuczny, nieintuicyjny i nielogiczny kod do szczętu zrujnuje obrazkowe umysły współziomków. A jednak tak się nie stało. Stworzyliśmy pismo, by móc wyrazić abstrakcyjne treści, których nie da się zapisać obrazkowo.

Malarstwo wyraża abstrakcję. Znany ze szkolnego podręcznika „Krzyk” Edwarda Muncha stał się ikoną popkultury. Sprzedano go w Nowym Jorku za 119 mln dolarów.

Owszem, ale sztuka abstrakcyjna to bardzo niedawny i „rewolucyjny” wynalazek. Dawniej sztuka była figuratywna i miała coś przedstawiać. Zresztą może spróbuje pani zapisać w ten sposób filozofię Immanuela Kanta albo II prawo termodynamiki? Tylko pismo alfabetyczne odpowiada mowie i tylko tak da się przedstawić naukę, filozofię, religię itd. Z drugiej strony, są kwestie lepiej ilustrowane przez obrazki: opis schematu działania maszyny to przecież dziesiątki stron tekstu, ale tylko jeden rysunek. Moim zdaniem współcześnie te dwa kody się uzupełniają. W świetle zaś tego, co powiedziałem, nie ma sensu straszyć nas powrotem do pisma obrazkowego. Gdyby jednak kiedykolwiek piktogramy zastąpiły alfabet, byłby to koniec cywilizacji, jaką znamy. Na razie bardziej zagraża nam jednak elektroniczna nawigacja.

GPS może być niebezpieczny?

Może tak być. O ile wiemy, w mózgu każdego ssaka istnieje system naturalnej nawigacji pozwalający nam odnajdywać się w przestrzeni. Odkrycie tego mechanizmu uhonorowano zresztą nagrodą Nobla w 2014 roku. W części mózgu zwanej hipokampem ulokowane są specjalne struktury wyspecjalizowane w kodowaniu przestrzeni. To dzięki zapamiętujemy miejsce i drogę albo bez problemu dostajemy się nocą z sypialni do łazienki bez zapalania światła. Problem w tym, że struktura hipokampu jest także bardzo ważna dla procesów zapamiętywania wydarzeń czy uczenia się. Jeśli zatem wyłączymy w tej części mózgu funkcję orientacji przestrzennej, być może zanikną także i te pozostałe, związane z pamięcią wydarzeń.

Ale to tylko hipoteza?

Domniemanie. Wiemy już jednak, że pod wpływem treningu pamięciowego hipokamp się powiększa. W badaniach prowadzonych wśród taksówkarzy londyńskich stwierdzono u nich znacznie większe struktury hipokampu niż u przeciętnego człowieka. Był to przełom w poglądach na funkcjonowanie mózgu, sądzono bowiem, że mózg dorosłego człowieka nie może się już powiększać. Jeśli zatem pod wpływem treningu pamięciowego wymuszonego zawodem struktury hipokampu taksówkarzy rosły, to czy pod wpływem przełączenia się na elektroniczny GPS ludzkie hipokampy, kluczowe dla dobrego funkcjonowania, nie zaczną się kurczyć?

Trudno wyrzec się komfortu elektronicznej nawigacji, bo „naturalny GPS” często zawodzi. Czy to prawda, że kobiety od mężczyzn gorzej orientują się w terenie?

Kobiety mają inną strategię poruszania się. Mężczyźni częściej polegają na tworzeniu map umysłowych, czyli konstruują w głowie plany terenu i nawigują po nich. Kobiety ustalają raczej procedurę dojścia: wyjdziesz, skręcisz w prawo, potem w lewo itd. Oba sposoby wydają mi się jednak równie skuteczne. Ale wracając do zmian wywołanych przez nowe nowych technologie: proszę zauważyć, że uwalniając nasze mózgi od niektórych czynności, zyskujemy wolne „moce przerobowe”, które możemy przeznaczyć na inne aktywności.

Nie musimy już znać tabliczki mnożenia. Kalkulatorów wolno używać dziś na maturze i wielu szkolnych sprawdzianach.

Cóż, dawniej zwykłe zakupy wymagały liczenia w pamięci. Nie mówię o tabliczce mnożenia, ale fakt, że uwalniamy umysł od liczenia w pamięci jest dla mózgu bardzo istotny. Takie liczenie jest bowiem sztandarowym przykładem użycia pamięci roboczej, która liczy, przetwarza, kombinuje i zestawia. To rdzeń naszego umysłu i zależą od niego także wszystkie wyższe czynności: mowa, słuchanie, podejmowanie decyzji czy zdolność rozwiązywania problemów. Nie wiemy zatem, jakie będą długofalowe skutki używania kalkulatorów.

Wróćmy do związku inteligencji i czytania ze zrozumieniem. Czy poziom inteligencji jest określony genetycznie, czy też mamy na niego jakiś wpływ?

Sprostuję : jeśli coś jest genetycznie uwarunkowane, to i tak miewamy na to wpływ przez ćwiczenie. Owszem, są cechy w stu procentach zdeterminowane, jak kolor oczu. Ale już z chodzeniem czy bieganiem jest inaczej. Sprawności te dziedziczymy genetycznie, ale doskonalimy treningiem. Parametry psychiczne zaś są podobnie plastyczne. Inteligencję możemy rozwijać przez czytanie i wszelką aktywność intelektualną aż po zaplanowane działania psychologiczne, nie oczekując jednak cudu. Nie staniemy się geniuszem na życzenie!

Istnieje profesjonalny „trening inteligencji”?

Istnieje „trening poznawczy” stwarzający pewne możliwości. Nie znaczy to jednak, powtórzę, że rozwinie on nasz umysł do dowolnie wysokiego poziomu. Taka praca ma sens w przypadku dwóch grup wiekowych zagrożonych deficytami: dzieci i seniorów. W przypadku dzieci są to problemy rozwojowe, gdy poszczególne partie umysłu nie rozwijają się w jednakowym rytmie, a trening pomaga je wyrównać. Seniorzy zaś tracą z kolei pewne sprawności umysłowe, czemu można w ten sposób zapobiegać. Skutki nie są jednak spektakularne, bo potrafimy poprawić sprawność niektórych funkcji ledwie o kilka procent. Mam na myśli m.in. funkcje pamięciowe, koncentrację uwagi czy kontrolę poznawczą.

Czym jest ta ostatnia?