Armia Czerwona do Czerwonego Boru

Kilkanaście miesięcy temu, po wielu latach przerwy, do dyskursu wróciła kwestia usunięcia z przestrzeni publicznej pomników upamiętniających ustrój totalitarny. Niewątpliwie duża w tym zasługa społecznych inicjatyw lokalnych. Dzięki nim, a także przy współpracy instytucji państwowych (w tym IPN), udało się usunąć z ulic i parków kilka monumentów.

Szczególnie ważna była decyzja samorządowych władz Pieniężna, a przede wszystkim jego burmistrza Kazimierza Kiejdo, która doprowadziła do demontażu pomnika Iwana Czerniachowskiego. Niewątpliwie był to impuls, który pozwolił nagłośnić wiele podobnych problemów w Polsce. Wciąż pojawiają się bowiem inicjatywy, które mają na celu demontaż pomników upamiętniających Armię Czerwoną oraz działaczy i dygnitarzy komunistycznych. W ostatnim czasie „Rzeczpospolita" donosiła, że policzone są już dni medalionu przedstawiającego Stalina, który straszy w lubuskiej Cybince.

Nie wysyłać do Moskwy

Niedoceniany jest jeden problem: co robić z usuniętymi pomnikami? Te, które zdemontowano na przełomie lat 1989 i 1990, w niewielkiej części znalazły swoje miejsce w Galerii Socrealizmu Muzeum Zamoyskich w Kozłówce. Można tam zobaczyć lubelskiego Bieruta, poronińskiego Lenina, włocławskiego Marchlewskiego. Największy Lenin – nowohucki – popłynął do Szwecji. Warszawscy „czterej śpiący" oraz pomnik Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej (zwany UBeliskiem) leżą zdemontowane w miejskich magazynach. Dzierżyński widowiskowo rozsypał się podczas próby demontażu jesienią 1989 r. Popiersie Bieruta z Częstochowy przetopiono w hucie.

Na pytanie, co robić z usuwanymi pomnikami, wciąż nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Zasadniczo pojawiają się trzy pomysły. Pierwszy jest najprostszy – burzyć i usuwać. Wprost zachęca do tego doświadczenie historyczne. Tak postępowano w II RP ze znienawidzonymi pomnikami ustawionymi na polskiej ziemi przez zaborców (np. z warszawskim pomnikiem Polaków poległych za wierność swojemu monarsze upamiętniającym oficerów poległych z rąk powstańców listopadowych czy olbrzymią figurą Aleksandra II stojącą na wprost jasnogórskiego szczytu).

Mam jednak wrażenie, że dziś jesteśmy bogatsi o doświadczenia minionych lat. Zburzenie pomnika ma zapewne wartość symboliczną, lecz pozbawia kolejne pokolenia możliwości poznania świadectw przeszłości. Jest też posunięciem dyskusyjnym. Nieprzypadkowo rosyjskie telewizje chętnie zestawiają obrazy burzonych w Polsce pomników z działaniem terrorystów z tzw. Państwa Islamskiego niszczących zbiory sztuki w muzeach Syrii. To wyraziste porównanie.

Innym pomysłem na drugie życie komunistycznych pomników, zwłaszcza tzw. pomników wdzięczności, jest przenoszenie ich na cmentarze żołnierzy Armii Czerwonej. W ostatnich dniach taki pomysł pojawił się w Lidzbarku Warmińskim. Według mnie to nie jest właściwe rozwiązanie – wszak pomnik na cmentarzu nadal upamiętnia, przypomina, czci. Jeżeli uważamy, że Armia Czerwona nie dała nam wolności, to dlaczego za nią dziękować? Nawet na cmentarzu.

Ale moim zdaniem najbardziej niebezpieczny jest trzeci pomysł – by zdemontowane figury wysyłać do Rosji. Było to rozważane m.in. w przypadku popiersia Czerniachowskiego. Proponuję, aby bardzo ostrożnie podchodzić do tej koncepcji. Przecież nie trzeba dużej fantazji, by wyobrazić sobie stworzony pod Moskwą „park spostponowanych pomników", służący jako koronny dowód na „polską niewdzięczność".

Przestroga przed totalitaryzmem

Powtórzę więc pytanie: Co robić z demontowanymi elementami? Nie możemy zostawiać tego problemu władzom samorządowym, a nawet Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Polska jako państwo potrzebuje skoordynowanych działań. To element tak modnej ostatnio polityki historycznej, a jednocześnie potencjalne narzędzie edukacji historycznej.

Potrzebujemy miejsca, w którym zdemontowane figury, tablice i popiersia zostaną złożone, wyeksponowane i należycie opisane. Wyeksponowane jednak nie jako pomniki, lecz jako eksponaty muzealne. Potrzebujemy galerii przypominającej o propagandzie, która najdłużej przetrwała w polskiej przestrzeni publicznej. Która będzie przestrzegać przed totalitaryzmem. Która będzie zadawać kłam tym, którzy z walczących z zakłamaniem historii robią barbarzyńców pozostawiających za sobą gruz i pył.

Jest takie miejsce, które znakomicie się do tego nadaje. To znajdujący się na styku województwa podlaskiego i mazowieckiego dawny leśny poligon wojskowy w Czerwonym Borze. Już sama nazwa miejsca może być symboliczna. Wspomniany las to miejsce wielu ważnych historycznych wydarzeń. Walczyli w nim powstańcy styczniowi, stawiali Niemcom opór żołnierze września 1939 r. i Armii Krajowej w trakcie akcji „Burza" w 1944 r. W dwudziestoleciu międzywojennym swój kunszt podnosiły tam jednostki Wojska Polskiego, a po 1945 r. las stanowił ochronę dla licznych Żołnierzy Wyklętych.

Czerwony Bór ma także inną historię. To fragment ziem polskich, które w 1939 r. zostały włączone do ZSRR. Ze znajdującej się tam stacji kolejowej odjeżdżały transporty Polaków wywożonych na Wschód. Z tego peronu ich bliscy słali zesłańcom paczki i listy – w nadziei, że pozwoli im to przetrwać.