Książka napisana bez oka. Salman Rushdie po zamachu

To, że najciekawsze historie pisze życie, brzmi w przypadku tej książki wiarygodnie, choć ryzyko, że „Nóż” nie powstanie po kilkunastu ciosach zadanych przez szaleńca w oko, twarz, szyję, klatkę piersiową i lewą rękę – było wysokie.

Czytając o tym, jak Rushdie sam dziwi się sobie, że w ciągu trwającego 27 sekund ataku nożownika w amfiteatrze Chautauqua stał sparaliżowany na widok nadbiegającego szaleńca i prawie nic nie zrobił – musimy przyjąć zdroworozsądkowe wytłumaczenie Rushdiego: amfiteatr to miejsce, gdzie normalni ludzie przychodzą na spektakle i spotkania autorskie, świątynie służą modlitwie, zaś centra handlowe zakupom. Niestety, są też ludzie, którzy chcą zakłócić normalność z powodu religijnego, nacjonalistycznego bądź politycznego fanatyzmu.

Salman Rushdie i „Nóż”

Zaryzykuję własną teorię: Rushdie padł ofiarą osłupienia związanego z déjà vu. Kilka dni przed zamachem śniło mu się, że na rzymskiej arenie zabija go gladiator, a był to w życiu pisarza już trzeci taki koszmar. Pierwsza reakcja była następująca: sen jest proroczy i Rushdie nie jedzie do amfiteatru Chautauqua. Do udziału w spotkaniu z czytelnikami skłoniła pisarza odwaga, względy ideowe, ale też prozaiczne. Ponieważ życie w stresie po nałożonej przez irańskich ajatollahów fatwie wywołało wiele panicznych odruchów – autor „Szatańskich wersetów” nauczył się je pokonywać, inaczej dałby się zaszczuć i uwierzyłby, że ciąży nad nim fatum. Jako pisarz korzystający przez wiele lat z azylu i specjalnej ochrony, nie chciał też rezygnować z udziału w wydarzeniu związanym z programem „Miasto schronienia Pittsburgh”, pomagającym innym pisarzom azylantom. Jak w tragedii znaczenie miał też prozaiczny szczegół: w domu popsuła się klimatyzacja, a montaż nowej był kosztowny. Ostatecznie zakrwawiony czek na pokaźną kwotę schowany w kieszeni marynarki był jednym z dowodów ciosów zadanych nożem. Potem listę zdarzeń i skojarzeń skoncentrowanych wokół niego stworzyła pamięć pisarza. W młodości, w indyjskiej telewizji, Salman zagrał w telewizyjnej sztuce bohatera zabitego nożem. Cenił film „Nóż w wodzie” Polańskiego i „Proces” Kafki, którego bohatera zamordowano nożem.

Czytaj więcej

Literatura

Han Kang z Korei Południowej laureatką literackiego Nobla'2024. Jedną powieść pisała w Warszawie

Południowokoreańska pisarka, zmagająca się z tematem traum, została nieoczekiwanie laureatką literackiego Nobla. Informacja od Szwedzkiej Akademii zastała ją przy posiłku z synem. Była zaskoczona. W Polsce wydała kilka powieści.

Nożem ugodzono egipskiego noblistę Nadżiba Mahfuza, który krytykował islamistów, zaś Rushdi nie ma wątpliwości, że Egipcjanin został zaatakowany za solidarność z nim. Postać Mahfuza, który nawet po zamachu odmówił korzystania z ochrony, jest też pretekstem do refleksji o tym, jak żyć po fatwie i zamachu, by nie stać się zakładnikiem strachu i ochroniarzy. Z kolei przypadek Samuela Becketta ugodzonego nożem przez sutenera, który podczas procesu wyznał, że nie wie, dlaczego zaatakował pisarza, i przeprosił go – jest przyczynkiem do przypuszczeń o przebiegu proces z udziałem niedoszłego zabójcy Rushdiego od początku nieprzyznającego się do winy.

Rushdie nie chce być wybaczającą ofiarą. Docieka tylko, co stało się z młodym mężczyzną, który pojechał z Ameryki do ojca w Libanie i wrócił stamtąd jako osoba uległa islamskim radykałom, komunikującym się z dżihadystami przez internet. Uważa, że zaatakował go głupiec, który znał ledwie kilka kartek jego powieści i kilka wypowiedzi w sieci. To wystarczyło, by uznać pisarza za obłudnika i wydać na niego wyrok śmierci.

Salman Rushdie, nóż i jego miłość

Wstrząsający jest opis wydarzeń podczas zamachu, to, co pisarz zapamiętał, co wyparł, co przypomnieli mu ci, którzy pospieszyli na ratunek lub byli w pobliżu. Dramat rozgrywał się potem na pokładzie śmigłowca lecącego do szpitala i podczas wielu odbywających się jednocześnie na kilku organach operacji. A także w głowach rodziny i bliskich pisarza rozsianych po Ameryce i Wielkiej Brytanii. Dodajmy, że trwała pandemia i podróże do szpitala to nie był łatwy temat.

Czytaj więcej

Plus Minus

„Król Warmii i Saturna” i „Przysłona”. Prześwietlona klisza pamięci

Czasem nie ma innego wyjścia. Trzeba sobie rodzinną historię wymyślić po swojemu – zdają się sugerować w nowych książkach Jadwiga Malina i Joanna Wilengowska.

Docieramy do sedna sprawy: „Nóż” mógłby być depresyjną książką o nienawiści, ale Rushdie wolał stworzyć opowieść o miłości i zwycięstwie kochających się ludzi oraz sile wolnej sztuki. W centrum tej historii znajduje się afroamerykańska żona pisarza Eliza Griffiths, poetka, w której pisarz zakochał się od pierwszego wejrzenia. Wpadli sobie w oko podczas jednego z literackich wydarzeń, a Salman był tak oszołomiony, że zderzył się wtedy ze szklanymi drzwiami, wbił sobie okulary w nos i krwawił. W książce uznaje to za przewrotny omen. Tamtego wieczoru Eliza towarzyszyła mu w drodze do domu, a po kilkugodzinnej rozmowie Rushdie wyznał jej miłość.

Czytamy o znakomicie rozumiejących się ludziach, w czym nie przeszkadza różne pochodzenie, o zaangażowaniu się obu rodzin, uczuciu kochanków oraz o ślubie, który ma być happy endem ciężkich lat po fatwie. Tymczasem, gdy miłość jest w rozkwicie, kiedy Rushdie przygotowuje się do premiery powieści „Miasto zwycięstwa”, zaś Eliza do prozatorskiego debiutu – dochodzi do zamachu.

Salman Rushdie i zwycięstwo

Dramatyczne skutki małżonkowie pokonują razem. W szpitalu Rushdie ma dyndające na nerwie oko, lewą rękę w ortezie, ślinę tryskającą z twarzy, bo przecięty został kanalik w jamie ustnej, usta są zdefasonowane, krwawią rany wewnętrzne i zewnętrzne. A jednak wraz z cudem miłości, przy wytężonej fizjoterapii, pisarz wraca powoli do formy i zaczyna realizować pomysł przekucia życiowego dramatu na sztukę. Najpierw w postaci wideo, a potem książki.