Jacek Dubois: Bez wyjątków

Przypomniała mi się historia sprzed lat, kiedy chyba niemiecki policjant przesłuchiwał mężczyznę podejrzewanego o porwanie dziecka. Mężczyzna nie przyznawał się i odmawiał odpowiedzi, gdzie jest porwany, gdy tymczasem dziecku groziła śmierć. W końcu policjant, dostrzegając nieskuteczność odwoływania się do sumienia porywacza, zmienił metodę pracy i przerzuciwszy mężczyznę za balkon, trzymając go za nogę, postawił mu ultimatum: albo powie, gdzie jest dziecko, albo wyląduje na bruku.

Mężczyzna natychmiast przyznał się do porwania, wskazując miejsce przetrzymywania dziecka. Niestety nie udało się go uratować, zaś policjant oskarżony został o przekroczenie uprawnień i użycie przemocy. Sprawa zantagonizowała kraj – dla jednych funkcjonariusz stał się bohaterem, a dla drugich zwykłym przestępcą. Metoda, którą zastosował, okazała się skuteczna, co wywołało entuzjazm jego zwolenników, miała tylko jedną wadę: była bezprawna.

Czytaj więcej

Rzecz o prawie

Jacek Dubois: Bądźmy jak Napoleon

Przesłanka zagrożenia surową karą jako podstawa stosowania aresztu powinna zniknąć z kodeksu. Prawnicy muszą to powtarzać przy każdej okazji.

Wyższa konieczność?

Zdarzenie wywołało publiczną dyskusję, czy dla takich celów jak uratowanie ludzkiego życia bezprawne metody mogą zostać zalegalizowane. Wyobraźmy sobie jednak, że hipoteza śledczego okazała się błędna i głową do ziemi na wysokości szóstego piętra wisiałby zupełnie niewinny człowiek. Zapewne wtedy liczba wyznawców radykalnych działań by zmalała, zwłaszcza gdyby ów człowiek należał do ich rodziny czy przyjaciół.

Wyobraźmy sobie też, że metoda zadziałała i uznano ją za dopuszczalną. Następnym razem mogłaby zostać użyta do ustalenia sprawcy napadu na bank, a za kolejnym razem złodzieja samochodów. Gdyby okazała się skuteczna, można by jej było używać nawet do przesłuchań świadków, bo dawałaby rezultaty dużo skuteczniejsze od tych, które w normalnych warunkach osiągnęliby śledczy. Jednak kraj ją uznający stałby się lustrzanym odbiciem państwa totalitarnego, a nie państwem prawa. To zaś przemawia za konstatacją, że państwo nie może – nawet w drodze wyjątku – posługiwać się bezprawnymi metodami, bo gdy to robi, przestaje być państwem prawa. Aby tak się nie stało, od pewnych zasad nie powinno być wyjątków, bo bardzo szybko mogłoby się okazać, że gdy przekroczymy granicę, to wyjątek szybko stanie się regułą.

Dlatego dostrzegając szlachetność intencji policjanta, a nawet jego heroizm, uważałem, że powinien zostać uznany za winnego, bo naruszył prawo.

Czasem miano bohaterów zyskują ci, co przekroczą reguły prawne, jednak muszą to robić na własny rachunek, ze świadomością wynikających z tego konsekwencji. Państwo nie może legalizować pojedynczych szlachetnych zachowań, podważając w ten sposób zasady. Takim nadzwyczajnym przypadkom może służyć prezydenckie prawo łaski. Wtedy prawu oddaje się należyty szacunek, a indywidualność konkretnego czynu zostaje wzięta pod uwagę.

Humanitaryzowanie tortur

Po terrorystycznym ataku na nowojorskiej wieże WTC rozpoczęła się dyskusja o metodach zwalczania terroryzmu. Jedną z propozycji przedstawił mój idol, amerykański adwokat i profesor prawa Alan Dereshowitz, proponując w razie konieczności przesłuchania terrorysty legalizację tortur, co miało być oczywiście obwarowane różnymi zastrzeżeniami.

Proponował, by po tę metodę można było sięgać w wyjątkowych wypadkach i w sposób maksymalnie humanitarny, niezagrażający życiu. Wróciły wszystkie myśli, które przychodziły mi do głowy przy sprawie policjanta. Nie mogłem również wyobrazić sobie owego humanitaryzowania tortur i lekarza, który złożywszy przysięgę Hipokratesa, ma decydować, jaki poziom bólu i przerażenia może być dopuszczalny i bezpieczny dla przesłuchiwanego.

Byłem pewien, że takie odstępstwo od reguły nie może mieć miejsca i państwo nie może go legitymizować. Nawet gdyby śledczy, stosując taką metodę, stał się narodowym bohaterem, państwo prawa musiałoby go potępić, bo jego zachowanie odbiegałoby od zasad.

Pamiętam, jak przed trzydziestu ośmiu laty zdawałem egzamin na aplikację adwokacką, który był ustny. Zakładaliśmy, że każdemu z nas zostanie zadane pytanie o tajemnicę adwokacką. Egzaminatorzy przedstawiali nam niezwykle plastyczny obraz sytuacji, w której jakiś mężczyzna instaluje pod Pałacem Kultury bombę, która ma siłę rażenia mogącą znieść z powierzchni ziemi pół miasta, a następnie – na krótko przed jej odpaleniem – odwiedza naszą kancelarię, by zwierzyć się nam jako adwokatom ze swoich planów. Oczywiście pytanie brzmiało, jak byśmy się zachowali w takiej sytuacji.