Ewa Czaczkowska: Ocenzurowana homilia prymasa Stefana Wyszyńskiego

W gorących miesiącach 1968 r. Episkopat Polski odbył co najmniej kilka spotkań w sprawie wydarzeń marcowych. Biskupi jednoznacznie poparli wystąpienia młodzieży upominającej się o wolność, krytycznie wypowiadali się o walkach frakcyjnych w partii. Episkopat przyjął trzy dokumenty na temat wydarzeń marcowych: dwukrotnie „Słowo do wiernych" (21 marca i 3 maja) oraz list do rządu 21 marca.

W dokumentach z 21 marca, które dotyczyły wystąpień społecznych, biskupi upominali się o prawa „należne każdej osobie i społeczeństwu", rozwiązywanie spraw dzielących ludzi na drodze dialogu, a nie siły, a w liście do rządu domagali się uwolnienia aresztowanych i więzionych uczestników społecznych protestów, przypominając, że: „Pałka gumowa nigdy nie jest argumentem dla wolnego społeczeństwa".

Skończyć z propagandą

W tych dokumentach nie było natomiast nic na temat fali antysemityzmu, która wybuchła po rozpoczęciu wojny izraelsko-egipskiej w 1967 r., a wykorzystana została do przeprowadzenia czystek w partii i instytucjach państwowych. Ten brak wynikał z obawy, że władze partyjno-państwowe mogą głos episkopatu zmanipulować i wykorzystać przeciw Kościołowi. Nie bez znaczenia było i to, że niemała część osób żydowskiego pochodzenia usuwanych ze stanowisk w latach 50. i później, zaangażowana była w walkę z Kościołem.

Wątek antysemityzmu w dokumencie episkopatu pojawił się jedynie w kontekście obrony przed płynącymi z Zachodu oskarżeniami Polaków. Pojawił się on w „Słowie episkopatu do wiernych" z 3 maja 1968 r. (dokument został przygotowany, podobnie jak słowo do wiernych z 21 marca, przez kardynała Karola Wojtyłę), ale nigdy nie był publicznie ogłoszony (mimo że znajduje się w oficjalnie publikowanych dokumentach). Biskupi pisali 3 maja 1968 r.: „Usiłuje się mianowicie eksterminację Żydów, dokonaną w hitlerowskich obozach zagłady, przypisywać Polakom. Jest to straszliwa krzywda moralna, jeśli się zważy, że w obozach tych poniosły śmierć miliony Polaków. Przez pamięć o naszych rodakach, a także w oparciu o wszystkie dowody miłości bliźniego, jakie w okresie okupacji Polacy wyświadczyli prześladowanym Żydom, domagamy się zaprzestania tej kłamliwej i krzywdzącej propagandy oraz jej prowokowania". Na koniec biskupi przypominali, że Sobór Watykański II wyraźnie określił, jak odnosić się do wyznawców innych religii, w tym wyznawców judaizmu, a był to, dodajmy, stosunek oparty na szacunku i dialogu.

Episkopat na kolejnych spotkaniach odkładał jednak decyzję o odczytaniu tekstu w świątyniach, aż w związku ze zmieniającą się sytuacją, sprawa upadła. W sumie żadnego oficjalnego głosu episkopatu w sprawie fali antysemityzmu nie było, co m.in. krytykowano na Zachodzie, np. w paryskiej „Kulturze". Ale za to kard. Wyszyński wziął stronę Izraela przy okazji wojny siedmiodniowej.

Ocenzurowany kardynał

Niemniej prymas Stefan Wyszyński zabrał publicznie głos w sprawie fali antysemityzmu. Jest to głos znaczący, a dotąd był mało czy w ogóle nieznany. Mowa o homilii, którą wygłosił 11 kwietnia 1968 r., w Wielki Czwartek, w katedrze św. Jana w Warszawie. Prymas odniósł się w niej do – jak to nazwał – „widowiska nienawiści", jakie tego dnia odbyło się w Sejmie. Był to sąd nad posłami „Znaku", którzy miesiąc wcześniej, solidaryzując się ze studentami – uczestnikami zajść, zgłosili poselską interpelację w tej sprawie. Prymas wstrząśnięty wydarzeniami w Sejmie, wylewem nienawiści w życiu społecznym, przypominał w katedrze podczas wieczornego nabożeństwa o Chrystusowym prawie miłości, które winno kształtować stosunki społeczne i relacje międzyludzkie. Prawo miłości winno zastąpić wszelką nienawiść, także rasową.

Problem w tym, że w zbiorze najważniejszych kazań prymasa zatytułowanym „Nauczanie społeczne 1946–1981", a wydanych w 1990 roku przez Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, założony przez posła Janusza Zabłockiego w 1967 r., ten fragment brzmi tak: „To może ja jestem winien, biskup Warszawy, bo niedostatecznie mówiłem o obowiązku miłości, miłowaniu – i to wszystkich, bez względu na poglądy i przekonania. Nie tą drogą! Nie drogą nienawiści dojdziemy wszyscy do porozumienia wzajemnego i uratowania wysokiej kultury chrześcijańskiego narodu. Kulturę naszą obronimy tylko przez prawo miłości!".

Tymczasem fragment ten w rzeczywistości brzmiał inaczej (słowa wyżej opuszczone zostały wytłuszczone): „To może ja jestem winien, biskup Warszawy, bom niedostatecznie mówił o obowiązku miłości i miłowania – i to wszystkich, bez względu na mowę, język i rasę, aby na nas nie padł potworny cień jakiegoś odnowionego rasizmu, w imię którego bronimy naszej kultury. Kulturę nasza obronimy tylko przez prawo miłości!". Ta, prawdziwa wersja homilii prymasa, w maszynopisie, znajduje się w Instytucie Prymasa Wyszyńskiego. Była ona autoryzowana przez samego prymasa Wyszyńskiego. Trzeba też dodać, że opuszczony w wydaniu ODiSS fragment homilii znajduje się także w książce Adama Michnika z 1977 r. „Kościół, lewica, dialog". A zatem, trzeba podkreślić, ODiSS ocenzurował prymasa Wyszyńskiego! Nie wiadomo, kiedy się to stało – czy już w 1968 r.? – i kto o tym zdecydował. Czy był to poseł Janusz Zabłocki, który zbliżył się do frakcji Mieczysława Moczara, szefa MSW, podsycającego antysemickie nastroje?

Sfałszowanie wypowiedzi prymasa spowodowało ogromne szkody – nie tylko w ocenie stosunku kardynała Wyszyńskiego do antysemickiej warstwy wydarzeń marcowych, ale też całego Kościoła. Dodajmy, że Instytut Prymasa Wyszyńskiego, który wydaje jego „Dzieła zebrane", przygotowuje właśnie do druku tom homilii z 1968 r.

Tylko w kontekście prawdziwej wersji homilii kardynała Wyszyńskiego z 11 kwietnia 1968 r. zrozumiałe stają się podziękowania rabina Zew(a) Wawa(y) Morejno, który w maju 1968 r., a później osobiście w 1971 r., wyraził wdzięczność prymasowi, „który w ciężkiej dla nas chwili podniósł swój głos protestu przeciwko szerzeniu nienawiści i niestrudzenie nawołuje do miłości, do pojednania i konsolidacji narodu". Zauważył jednak, że dobrze by było, aby „te szlachetne słowa w obronie uciśnionych wypowiedziane zostały w bardziej wyrazistej formie, bo nie wiadomo, czy dociera do wszystkich (...), że ostre potępienie rasizmu dotyczy właśnie oczernianej w czambuł" ludności żydowskiej w Polsce.

Słowa wypowiedziane przez kard. Wyszyńskiego w warszawskiej katedrze 11 kwietnia 1968 r. jeszcze raz pokazują, że Sługa Boży każdego człowieka mierzył miarą miłości.