Nożyk partyzanta

Drogi Jerzy: Dziękuję Ci za Twoją nową książkę, „Pójdę pluć na wasze trumny". Choć od razu powiem, że to straszny tytuł, a ilustracja na okładce, choć to dzieło tak wybitnego artysty jakim jest Rafał Olbiński, wręcz odstrasza od otworzenia książki. Jednak otworzyłem. Nie żałuję. Sądzę, że to książka ważna i odważna, świetnie napisana i misternie skonstruowana. Czyta się ją z ogromnym zainteresowaniem. Wciąga i odrzuca. Boli i zastanawia.

Bez modlitwy, bez ziemiaństwa

Już po tekście zasadniczej narracji piszesz: „Dlaczego jednak w powieści, którą teraz prezentuję Czytelnikom, nagle uciekam w czasy zakończenia tej już odległej od naszej współcześności II wojny światowej? Po prostu dlatego, że te straszne dni – kiedy uciekali Niemcy, nie weszli jeszcze Sowieci, nie obowiązywało żadne prawo – są jak czarna dziura w kosmosie, gdzie nie znajdują zastosowania znane nam prawa fizyki.

W tej czarnej dziurze Historii skłębia się w śmiertelnym uścisku świadomość polska, niemiecka, rosyjska, żydowska, nawet amerykańska. Co z tego wynika? Tylko te same otchłanne pytania, na które nauka nie znajduje odpowiedzi i zapewne nie znajdzie nigdy. Te wielkie i fascynujące kwestie, przed poruszaniem których wzbrania się nawet sam wielki Immanuel Kant i jego filozoficzni następcy".

Więc powołujesz się na Kanta i niejako zasłaniasz nim swoją bezradność wobec najtrudniejszych otchłannych, filozoficznych, egzystencjalnych pytań, które jednak odważnie stawiasz sam sobie i swoim czytelnikom, świadomie się z nimi konfrontujesz. A z tych pytań w Twojej książce najtrudniejsze dotyczą Polski. Starasz się rozwikłać „zagadkę dziejową Polski", w szczególności w dziedzinie jej relacji z dwoma najbliższymi i największymi sąsiadami: Rosją i Niemcami.

W dziele pod takim właśnie tytułem, „Zagadka dziejowa Polski" (wydanym w 1938 roku), mój stryj, Jerzy Braun, twierdził, że zagadkę tę można próbować otworzyć tylko kluczem chrześcijaństwa. A Ty podejmujesz próbę zrozumienia i opisania tego, co stało się w Polsce, z Polską w latach 1944, 1945 i następnych, właśnie bez chrześcijaństwa.Twój główny bohater jest ewangelikiem, a nie po prostu i zwyczajnie, jak to w Polsce, katolikiem, choćby nieudanym, grzesznym, słabym.

Ale przecież usłyszeliśmy kiedyś obaj, i usłyszały miliony Polaków – już, ile to? już ćwierć wieku temu – wskazówkę, jak zmierzać do rozwikłania zagadki dziejowej Polski. „Nie można bez Chrystusa zrozumieć dziejów Polski" – brzmią wciąż słowa Jana Pawła II wypowiedziane z proroczą wiedzą 2 czerwca 1979 r.

I do dziś brzmią mi w uszach słowa pieśni śpiewanej przez partyzantów, w moim rodzinnym domu w Górach Świętokrzyskich w czasie wojny – bywał u nas i „Ponury", którego wprowadzasz na karty swej powieści – „O Panie, który jesteś w niebie, wyciągnij sprawiedliwą dłoń..." Oni się modlili całymi oddziałami i na pewno modlili się, każdy w swoim sercu, przed bitwą, przed atakiem, przed śmiercią.

U Ciebie nie ma ich modlitwy. Nie ma zastępu świętych patronów, których opieki wzywali. Nie ma Matki Bożej, u której szukali obrony – idąc raz wojennym lasem, natrafiłem na wystruganą nożykiem w korze sosny małą płaskorzeźbę Matki Bożej z Jezusem na ręku, zarys Matki Bolmińskiej czy też Matki Częstochowskiej, i pod spodem wydłubany napis: „Matko, daj przeżyć!". To musiał być nożyk partyzanta.

Wczytując się w Twoją znakomitą prozę, nie znalazłem i drugiego, ważnego, polskiego i historycznego odniesienia: ziemiaństwa. A przecież polscy partyzanci w czasie II wojny światowej, choć tułali się po wsiach, chłopskich chałupach, borach, lasach, to przecież znajdowali oparcie w dworach, które także często nawiedzali. Akcja „Tarcza" – program dobrowolnego opodatkowywania się ziemian na rzecz AK, w naturze i gotówce – była podstawowym źródłem ekonomicznego zabezpieczenia bytu podziemnej armii.

Oczywiście, pomoc rządu rezydującego w Londynie, była także ważna, ale ona niełatwo docierała do rozproszonych w terenie oddziałów partyzanckich. Armia Krajowa była nie tylko atakowana przez napierającą od wschodu Armię Czerwoną, nie tylko była tropiona przez nasycające Polskę wojska sowieckie i ich komunistyczne agendy, ale także, w wyniku likwidacji wielkich gospodarstw rolnych, traciła zabezpieczenie materialne. „Reforma rolna" była aktem politycznym, społecznym i gospodarczym. Obok innych skutków – usuwała grunt spod niepodległościowego podziemia. O tym jej aspekcie łatwo zapomina wielu historyków. Nie ma go i w Twojej powieści.

Jej głównym bohaterem jest polski dowódca partyzancki, Adolf Pilch, o konspiracyjnym pseudo, najpierw „Góra", a potem (znaczące to) „Dolina". Z magmy historii i kłębowiska postaci historycznych i fikcyjnych stopniowo wyłaniają się i dołączają do niego na pierwszym planie: Rosjanin, kapitan Konstanty Andriejewicz Kaługin, Amerykanin, plutonowy James D. Christy, na koniec Żyd, Tewje Bielski. Każdy z nich ma wojenne losy poplątane, pełne zakrętów. Każdy staje się na chwilę bohaterem jakby osobnego opowiadania biograficznego, otrzymuje wyrazisty, faktograficzny, a zarazem literacki portret. A cała akcja rozgrywa się ciągle w drodze, w pochodach, przeprawach, okrążeniach, ucieczkach.

Kesony zanurzone w głębi prozy

Twoja powieść należy do gatunku historical fiction, w którym historia jest materią i fundamentem, metodą pisarską jest zanurzanie postaci literackich (fikcyjnych) w historyczne wydarzenia i procesy, a celem budowanie porządku moralnego i aksjologicznego w duszy czytelnika.

Mistrzem tego gatunku był, oczywiście, Henryk Sienkiewicz. Ostatnim zaś wielkim Józef Mackiewicz. Z nim właśnie łączy Cię zarówno wytyczanie narracji szlakiem prawdziwych wypadków, jak i nasycanie jej polityką i historiozofią. Z Mackiewiczem łączy Cię także warsztat: prawie cały Twój tekst pisany jest dialogami bohaterów – subtelnie zróżnicowanymi poprzez bohaterów tych kulturę, język, pochodzenie, wykształcenie, wiedzę, światopogląd, doświadczenie życiowe. Tak – od czasów Józefa Mackiewicza takiego pisarstwa jak Twoje w Polsce nie było.

Bogata jest Twoja proza. Jej nicią Ariadny jest przygodowa opowieść wojenna. Nanizane są na nią dialogi historiozoficzne, jak ten pomiędzy enkawudzistą i polskim oficerem: „– Chcę poznać przyczynę waszej polskiej nienawiści. – To nie jest nienawiść, to jest męka". Są sceny batalistyczne, kreślone z rozmachem i znawstwem broni, terenu, psychologii żołnierzy. Są realistyczne opisy wypadków historycznych i rozprawianie się z historycznymi kłamstwami, jak z tym o osadzaniu czerwonego sztandaru przez czerwonoarmistów na gruzach Berlina. Są drobiazgowe obrazki obyczajowe.

Są refleksje. Mówi Amerykanin, lotnik z zestrzelonego nad Polską samolotu, o Polakach: „Nieszczęśników nikt nie lubi i nie szanuje"; i jeszcze dodaje: „Tak to się u nas gada o Polakach. Ciemni, fanatyczni katolicy, podlegli Rzymowi. Antysemici. Odważni, ale durni. Wasz Pułaski, który jest u nas bohaterem narodowym i ma pomnik w Waszyngtonie, zginął, usiłując podczas rewolucji zdobyć obsadzoną przez Anglików twierdzę przy pomocy kawalerii. »Stupid Polacks«, tak to się mówi".

Na koniec następuje dramatyczna, przejmująca finałowa scena: bohater, polski oficer, odmawia wejścia na pokład samolotu przysłanego z Anglii do wciąż okupowanej przez Niemców części kraju. Samolot gotowy jest do odlotu z polowego lądowiska. Bohater jednak zostaje, wybierając honor i solidarność z towarzyszami walki, Rosjaninem i Żydem, których nie chce zabrać ani polski zwierzchnik, ani aliancki sojusznik. Zostaje na polskiej ziemi. Wkrótce stanie się Żołnierzem Wyklętym.

Dwa główne tematy są jakby kesonami zanurzonymi w głębiny tej prozy: stosunki polsko-rosyjskie i stosunki polsko-żydowskie. Oba przedstawiane są w perspektywie historycznej, drążone głęboko. Rozumiesz i ukazujesz ich skomplikowanie i tragizm. Umiejętnie nakierowujesz uwagę czytelników na te właśnie dwa fundamentalne problemy. Życzę Twoim czytelnikom, aby je rozpoznali i rozważali je wraz z Tobą.