Paweł Gołębiewski: Niełatwo udzielić wsparcia prawnego cudzoziemcowi

Jak w każdym kraju, w czasie czynności ustawowych organów ścigania, w szczególności policji lub Straży Granicznej, zdarza się kontrola ukierunkowana, albo zupełnie przypadkowa, w czasie której okaże się, iż sprawdzany cudzoziemiec w związku z jego międzynarodowymi poszukiwaniami musi zostać zatrzymany. Oczywiście wskazujemy to w kontekście Europejskiego Nakazu Aresztowania lub wniosku o ekstradycję oraz baz danych organów ścigania, a więc w szczególności Systemu Informacyjnego Schengen lub Interpolu. Tam odnotowany będzie fakt, iż kontrolowany jest ścigany w innym kraju w związku z popełnionym przestępstwem, a więc musi być pozbawiony wolności. I tu rozpoczyna się procedura, a właściwie faktyczne problemy z możliwością szybkiego udzielenia wsparcia prawnego takiej osobie.

Podstawowe prawa

Znawcy przepisów prawa karnego procesowego jednoznacznie i bez potrzeby większego zastanowienia wyrecytują, iż zgodnie z zasadami zatrzymanego należy natychmiast poinformować o przyczynach zatrzymania i o przysługujących mu prawach, w tym o prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego oraz do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim. Mało tego, z ostrożności procesowej (a może dla zachowania standardów przymuszających organy dokonujące zatrzymania, a więc z konstytucyjnie gwarantowanego prawa do wolności), ustawodawca wskazuje również w przepisach kodeksu postępowania karnego, iż z zatrzymania sporządza się protokół, w którym należy umieścić złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznaczyć udzielenie mu informacji o przysługujących prawach.

Czytaj więcej

Prawo karne

Odciski palców obcokrajowców w Krajowym Rejestrze Karnym. UE wymusi zmiany?

Rząd planuje poszerzyć zakres danych i informacji, które będą gromadzone w KRK. Zmiany częściowo wymusiła na nas UE.

Nawet Rzecznik Praw Obywatelskich wskazuje, iż zatrzymany może żądać, aby organ dokonujący zatrzymania powiadomił o tym fakcie np. osobę najbliższą lub inną wskazaną osobę, jednak, jak podkreśla, powiadomienie tych osób nie jest obowiązkowe. Co oznacza, iż dojdzie do tego jedynie w przypadku zgłoszenia takiego żądania. Dla nieznającego języka cudzoziemca czas po zatrzymaniu płynie o wiele szybciej, więc nawet przepis wynikający z reguł tymczasowego aresztowania (które może być zastosowane do niego już kilkadziesiąt godzin po zatrzymaniu), zobowiązujący sąd do bezzwłocznego zawiadomienia o tym fakcie osoby najbliższej lub wskazanej, ciągle nie powoduje natychmiastowego kontaktu z zaufaną osobą, zaufanym prawnikiem.

Żeby lepiej zrozumieć obowiązujące, jednak trochę problematyczne procedury, należy posłużyć się przykładami, po których można będzie odpowiedzieć na pytanie, czy prawa człowieka w praktyce są rzeczywiście przestrzegane, czy jednak można zrobić coś więcej, żeby zagwarantować równość stron w postępowaniu karnym, a może rzeczywiste i realne prawo do obrony od pierwszych chwil po zatrzymaniu.

Termin ustawowy

Nawet nieopłacona grzywna, w sumie stosunkowo niewielka, może spowodować zastępczą karę aresztu. Jak wskazuje praktyka, najczęstszym rozwiązaniem w przypadku zatrzymania takiej osoby jest niezwłoczne opłacenie kary grzywny przez nią samą – jeżeli posiada przy sobie środki – lub przez osobę najbliższą, a potwierdzenie wpłaty będzie glejtem do wolności. A co gdy chodzi o obcokrajowca, który miał w przeszłości zatarg z prawem, nie opłacił grzywny i niestety ma zasądzoną zastępczą karę aresztu?

Zatrzymanie na lotnisku przez Straż Graniczną to preludium do umieszczenia w areszcie śledczym. Oczywiście istnieje możliwość zapłaty pieniędzmi, które posiada przy sobie zatrzymany, jednak są one w obcej walucie, a w niej nie przyjmuje się zaległych kar grzywny. Można rzecz jasna wskazać, iż rozsądek i prawo nie zabraniają w takiej sytuacji wymienić waluty na złotówki i opłacić grzywny, ale mowa tu przecież o czynniku ludzkim.

Dodatkowo niemożność powiadomienia osoby najbliższej o zatrzymaniu powoduje, iż człowiek znika z radaru rodziny i należy go szukać celem udzielenia pomocy prawnej. Przy odrobinie szczęścia uda się ustalić, w jakim miejscu przebywa zatrzymany, oczywiście bez uzyskania wiedzy o powodzie zatrzymania i organie, którego decyzją do zatrzymania doszło – choć i przekazanie tych skrawków informacji nie jest oczywiste dla wszystkich służb.

Informacje udzielane w tym zakresie są reglamentowane i nikt nie czuje się władny, żeby przekazać telefonicznie jakiekolwiek dane. Zaś niewiarygodne jest uzyskanie od Służby Więziennej informacji o sytuacji osoby zatrzymanej (do czyjej dyspozycji – czyli jakiego organu – została zatrzymana). Wszak, jeżeli do zatrzymania doszło w związku z prowadzonym postępowaniem karnym, zgodę na widzenie z zatrzymanym musi wyrazić sąd lub prokurator. W praktyce Służby Więziennej przyjął się formularz nazwany Wniosek o udzielenie informacji lub udostępnienie danych osobowych o osobie obecnie lub uprzednio pozbawionej wolności w zakładzie karnym lub areszcie śledczym. Sam w sobie nie byłby negatywny, gdyby nie bezduszna informacja o udzielaniu odpowiedzi na wniosek w terminie ustawowym. Teoretycznie odpowiedź ma następować bez zbędnej zwłoki, ale praktyka wskazuje, że czasami trwa to kilka dni mimo wielu telefonów z prośbą o przyspieszenie udzielenia informacji. W tym okresie zatrzymany cudzoziemiec, nieznający języka polskiego, jest już od kilku dni pozbawiony wolności i ciągle zastanawia się, co może zrobić dla poprawy swojej sytuacji procesowej, w czasie gdy rodzina i prawnicy usiłują uzyskać możliwość widzenia się z nim i udzielenia mu wsparcia prawnego.

Pozostaje otwarte pytanie, w jaki sposób organ dokonał ewentualnego zawiadomienia o zatrzymaniu osoby najbliższej, czy osoba ta, najczęściej również niewładająca językiem polskim, jest w stanie zrozumieć przekazywane jej informacje, nie mówiąc już o ich zapisaniu i zapytaniu, w czyjej dyspozycji jest zatrzymany, gdzie przebywa oraz jaka jest sygnatura sprawy (a więc o informacje, które dają prawnikowi szansę na sprawne działanie w związku z ustawowo przewidzianym prawem do obrony).

Nakaz i ekstradycja

Podobnie rzecz się ma w sprawach związanych z ekstradycją czy też Europejskim Nakazem Aresztowania. Turystyczne wypady do Polski mogą zakończyć się zatrzymaniem z uwagi na międzynarodowe poszukiwania. Faktem jest, iż w przypadku ekstradycji najczęściej poza zatrzymaniem na 48 godzin stosowane jest tymczasowe aresztowanie. Otóż zgodnie z regulacją z kodeksu postępowania karnego przed złożeniem kierowanego do Rzeczypospolitej Polskiej wniosku o tymczasowe aresztowanie osoby ściganej sąd może zastosować wobec tej osoby tymczasowe aresztowanie na czas nie dłuższy niż siedem dni, jeżeli zwraca się o to właściwy organ państwa obcego poprzez wprowadzenie wpisu do bazy danych Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej lub do Systemu Informacyjnego Schengen.