Wakacje z Kmicicem: Białowieża. Rysie lecą z drzew

W1882 r. z Jeżewa, wsi leżącej 8 km od Tykocina, wyruszył niecodzienny pojazd. „Ogromnym wozem drabiniastym nad którym urządzony był dla ochrony od deszczu dach na drążkach, w rodzaju baldachimu”, jechało dziewięć osób „różnego wieku”, zapisał Turysta 1, bo na razie nie ujawniamy jego tożsamości. Turysta 2 widział Stany Zjednoczone i pojazd porównał do beczkowych, krytych płótnem conestog, wagonów, które znamy z komiksów o Lucky Luke’u. Ale tu nie były one rozpowszechnione i zarówno sześciokonny wóz, jak i jego niecodzienni pasażerowie budzili wielkie zainteresowanie. Sądzono, że jadą „akrobaci” albo członkowie trupy teatralnej.

Wóz ominął Białystok od południa i zbliżał się do Bielska Podlaskiego. A stamtąd „krajem otwartym, płaskim” do Hajnówki. „Jak okiem sięgnąć – Turysta 2 zanotował – rżyska, rżyska, łany rozległe, smutne […] wsie wielkie, o porządnych zabudowaniach i jaskrawych, nowo wzniesionych cerkwiach, leżące w środku pól”. Tam właśnie, wspominał Turysta 1, „Lud wiejski upatrując [...] oznaki wysokiego dostojeństwa podróżnych, z pośpiechem ustępował za rów z drogi na pole i [...] bił [...] bojaźliwe pokłony, schylając czoła do swoich kolan”.

Na rogatkach Hajnówki zmienił się krajobraz, „przed [podróżującymi rozciągnęła się] jak gdyby wstęga kiru, której końce szły dalej niż wzrok”, a więc jak i dziś zamajaczył wielki las. Po przejechaniu miasteczka, na wysokości cmentarza, gdzie stają patrole policji albo wojska, podróżnych sprzed niemal 150 lat „ogarnął [...] mrok”. Choć „było jeszcze dość widno – zapisał Turysta 2 – to po drugiej, puszczańskiej stronie Hajnówki gościniec tylko bielił się między dwiema czarnemi ścianami, które jednak o kilkadziesiąt kroków dalej zdawały się zlewać z sobą”. A później już „czarne sylwetki drzew przydrożnych rysowały się ledwie widomie dla oka, a dalej drzewa, opar i ciemność zlewały się w jeden nieprzenikniony bezkształt”. „Wilków wprawdzie mało [...], ale przed rysiem, rzucającym [...] się na kark z drzewa, nie może się uchronić [jeleń]”.

Od wieków Puszcza Białowieska tą arterią wprowadza ludzi wprost do swojego serca.

Czytaj więcej

Plus Minus

Życie i śmierć Wiktorii Ameliny. Wierzyła, że Ukraińcy zwalczą rosyjskie zło

Pisała z miłości, ale losy książek planowała jak menedżer. Fascynował ją wschód Ukrainy. Rosyjskie zło uznawała za banalne, lecz zbrodnie najeźdźców skrupulatnie dokumentowała. W końcu i ją – Wiktorię Amelinę – Rosjanie zabili.

W multiwersum

Kim są Turyści 1 i 2 i gdzie Kmicic? Kiedy podróżuje się tropem wytyczonym w książkach, czasoprzestrzeń płata figle. Jedziemy więc z Tykocina przez Białystok do Białowieży, zerkamy do „Potopu” oraz tekstów wokół Trylogii i poplątały się kalendarze, a bohaterowie przemieszali. Rozszyfrujmy, rozwiążmy trochę ten kłębek. Pierwszy z Turystów to Zygmunt Gloger, historyk i etnograf. Nam jednak nazwisko to kojarzy się przede wszystkim z wyhodowaną przez Jana, ojca Zygmunta, odmianą jabłoni odpornej na zimno, glogierówką. Obaj mieszkali w Jeżewie i tam kilkukrotnie przyjeżdżał odpoczywać i pracować Turysta 2 – Henryk Sienkiewicz.

Literat zwiedzał okolice, szukał inspiracji. Na dowód – postać pacholika, Rzędziana z Rzędzian. Wieś leży nieopodal Jeżewa i opuszczając Tykocin, podjechaliśmy tam. A nuż coś usłyszymy o literackim bohaterze. Pamiętaliśmy, że Zagłoba w Końskowoli nieopodal Puław wołał „Okrutnie tu liche piwsko” i w 2014 r. tamtejsi mieszkańcy, pytani o znanych ludzi z okolicy, po wójcie, wymienili właśnie jego. I tu też nie zawiedliśmy się. W Rzędzianach pokazano nam jedno z dwóch miejsc, gdzie mogła być słynna miedza i jeszcze słynniejsza grusza (kto czytał „Ogniem i mieczem”, ten wie), ale to historia na kiedy indziej, bo niewiele brakowało, a pogryzłyby nas psy.

Wróćmy więc do Glogera i Sienkiewicza. Postanowili oni rozszerzyć krąg podróży i ruszyli do Puszczy Białowieskiej. Z tej wyprawy powstały dwie relacje. Pierwszą sporządził literat i najpierw opublikował w prasie, a potem w 1905 r. w książce jako rozdział „Z puszczy Białowieskiej”. Gloger wydał zaś w 1903 r. broszurę ze zdjęciami „Białowieża w albumie”.

„Ale gdzie Kmicic?” – wołają dzieci, bo polubiły go bardzo. „O tutaj – kreślimy ręką horyzont, jaki rozpościera się przed samochodem – To, co zobaczył Sienkiewicz i to, co potem opisał w reportażu, włożył do ust Kmicica, gdy ten przemierzał Puszczę Białowieską i nad nią rozmyślał”. Wyjeżdżamy z Hajnówki w stronę Białowieży i robi się ciemniej. Wysoki, gęsty las, choć jest jeszcze przed wieczorem, tłumi tę jasność i dostrzegamy to, co widział literat i jego bohaterowie. „Mega – komentują dzieci – jedziemy poprzez multiwersum!”.

IŻD vs. PKP

Tymczasem Kmicic ranny, jego żołnierze szukają schronienia, a pogoń tuż-tuż. Co prawda Sienkiewicz nie zdradza, gdzie się zatrzymali, ale spróbujmy zgadnąć. Nasz śmiałek uprowadził Bogusława Radziwiłła z litewskich Pilwiszek i przez kilka godzin gnał na południowy zachód. Po czym wpadł w tarapaty, został postrzelony i powieziono go w „lasy głębokie”. Mogłaby to być puszcza wokół jeziora Żuwinta, w linii prostej 25 km do granicy z Polską. Opisy idealnie pasują jednak do Sienkiewiczowskiego tekstu o Puszczy Białowieskiej. Jest więc i tu, i tam wiatr, który nie wieje i chata leśna, i mięso gotowane w kociołku, którego Sienkiewicz musiał być wielkim miłośnikiem. Literat przeniósł również białowieskie słuchowisko-rykowisko i w „Potopie” jak w reportażu, wybrzmiewają „odgłosy [jeleni] krótkie, chrapliwe, pełne gniewu i zaciekłości” („Potop”), a „karki i grzbiety ich, powyginane w kabłąk wysileniem, prą się wzajemnie [,] rogi uderzają o siebie; czasem się plączą” (reportaż). Czyżby więc Kmicic dotarł do Puszczy Białowieskiej?

Wjeżdżamy do Białowieży, choć przed rokiem za Rezerwatem Pokazowym Żubrów stała policja i zawracała. Teraz nieniepokojeni przez nikogo przemierzamy ulice tej bądź co bądź dużej wsi. „Czy Kmicic mógł się gdzieś tu ukryć?” pytamy i zaraz potem wołamy: „Do Carskiej!”.

Słynna restauracja warta jest odszukania. Najłatwiej byłoby dotrzeć tam, idąc wzdłuż nieczynnej od 1994 r. linii kolejowej. Niejeden leje po niej łzy i pewnie gdyby ją reaktywować z elektryczną trakcją, stałaby się spełnieniem marzeń ekologów. Niestety, odcinek z Hajnówki, liczący 20 km i ułożony w ciągu czterech miesięcy w 1897 r. wraz ze zjawiskowymi dworcami, już się raczej nie odrodzi.

Carska znajduje się właśnie w dawnych budynkach stacji Białowieża Towarowa i na torach ustawiono jak w muzeum różne składy, w tym salonki pełniące funkcję hotelu. Na burtach znajdziemy metalowe cyryliczne litery I.Ż.D, skrót od Impieratorskoj Żeleznoj Dorogi. Jeśli faktycznie to pojazdy z epoki, a nie mieliśmy okazji tego zweryfikować, byłaby to perełka, prawdziwy wagon carów. Niestety, Kmicica ani śladu. Zajrzeliśmy do przepięknych wnętrz restauracyjnych, utrzymanych – a jakże – w carskim stylu. Drogo, ale pana Andrzeja stać. Nikt go jednak nie widział. Niepokoimy się bardzo, ale czas wracać na nocleg.

Czytaj więcej

Plus Minus

Jak pani Larsson urzekła Ikeę

Przyćmiona sławą męża, wybitnego szwedzkiego malarza, Karin Bergöö-Larsson musiała znaleźć inne pola samorealizacji. I tak powstał współczesny skandynawski styl projektowania mebli i tkanin.

Repczyce – puszczańska riwiera

Ateraz zdradzimy sekret. Jest taka miejscówka, gdzie za plecami ciągnie się las, zwany otuliną Puszczy Białowieskiej, a z przodu – malutki zalew. Rano na piaszczystej plaży bywamy sami. Tańczymy, śpiewamy, krzyczymy, gdyby nie dzieci i dwie przemiłe panie z obsługi, które pojawiają się od 9 rano i są do 17, celebrowalibyśmy naszą nagość. Woda zalewu jest miękka jak deszczówka, i tak też pachnie, zbiornik przy kąpielisku jest szeroki na 200 m, głęboki na 3,5 m i nogi same niosą do ciepłej wody. Fakt, w czerwcu i lipcu rano bywa otoczka zielonych glonów. Ale nie obawiajmy się, wodę bada regularnie sanepid, a wystarczy chwila i wbiegając na płyciznę, rozproszymy to pasemko. Wspierają nas bociany przelatujące tu tak nisko, że czuć powiew ich skrzydeł. Nad tonią zalewu Repczyce tańczą też ważki, a po drugiej, rybackiej stronie, widać pociągi jadące co kilka godzin z Kleszczeli do Czeremchy. Ale nie maszyny, lecz przyroda nas tu pociąga i w wodzie obserwujemy rybki i szukamy odciśniętych śladów łabędzi.

To jest od lat nasza sielska miejscówka na skraju wielkiej puszczy i choć jest oddalona od Białowieży o 50 km i trzeba cofnąć się do Hajnówki, tam skręcić na Kleszczele, wybieramy ją bez wahania. Rozstawiamy się na polu namiotowym i przed zachodem słońca skaczemy z niskich pomostów. Woda sięga dzieciom do szyi, a miękki grunt lepiej niż materac amortyzuje stopy.

Po cudownie przespanej nocy, jeśli tylko nie wpuści się komarów do namiotu, biegniemy znów do wody, a później, gdy przyjadą panie, płacimy drobny pieniądz za pole namiotowe i myjemy się w łazience. Wakacjom niczego więcej nie potrzeba.

Żubr i terrorysta

Chcielibyśmy odnaleźć Kmicica, wracamy więc do Białowieży. Niespełna 10 km za Hajnówką będzie zjazd do wsi Budy i Teremiski. Tam pojedziemy, ale najpierw mijamy skrzyżowanie i po 100 metrach po lewej stajemy przy pomniku żubra. Sienkiewicz pisał, że postawiono go, by upamiętnić polowanie, jakie w 1862 r. urządził car Aleksander II.

Tu ci niespodzianka! Zza tego żubra wyłania się Kmicic. Jest poraniony, „obowiązki”, jak mówi, świeże, ale wesół. Klepie w zad odlanego z metalu króla puszczy i opowiada jego historię. Łowy były wielkie, a car chciał zaznaczyć, że Puszcza Białowieska jest częścią imperium rosyjskiego. Brązowy żubr był więc nawiązaniem do monumentu wystawionego w samej Białowieży w Parku Pałacowym na pamiątkę polowania z 1752 r., gdy to król Polski August III Sas ubił... I tu każdy może przeczytać, jak długa to lista, bo obelisk wciąż stoi, choć na nas wykaz ten robi przygnębiające wrażenie.

Nasz literacki przewodnik Kmicic zrozumiał i przeskoczył dekady. Żubr przed nami to nie oryginał, mówi. Ten wywieźli Rosjanie w 1915 r. i ustawili w Moskwie. Polacy domagali się zwrotu i wrócił w 1928 r.. Prezydent Ignacy Mościcki nakazał ustawić go w Spale, gdzie sam lubił polować. Stamtąd chcieli go zabrać hitlerowcy, ale zdążyli tylko uciąć łeb, który porzucili. Po wojnie Białowieża domagała się swojego żubra, ale Spała okazała się nieugięta. Wystawiono więc w Zwierzyńcu w początkach XX wieku plastikowego żubra, któremu gałąź odbiła głowę i puste miejsce zasłonięto reklamówką. Łeb dorobiono, ale odpadł ogonek. Problemów mnóstwo, wreszcie w 2008 r. pojawiła się solidna, metalowa kopia.

Ale to jeszcze nie finał tej historii. „Uważaj waćpan na koniec szabli...” – powiedział kiedyś Wołodyjowski Kmicicowi w słynnym pojedynku. Tak i tutaj można by było to powtórzyć carowi. Wystawiony na zachodnim końcu imperium żubr kłuł w oczy, przypominał o najeźdźcach, sami się tu pchali w swoich imperatorskich salonkach i nie minęło 19 lat, a Ignacy Hryniewicki ze wsi Kotły pod Bielskiem Podlaskim, zamordował Aleksandra II, stając się jedynym w naszej historii królobójcą.

Kmicic pokazał nam później dwie puszczańskie wioski, o których wspominał Sienkiewicz, i poprowadził ścieżką przyrodniczą Żebro Żubra, szczycącą się mianem pierwszej takiej trasy w Polsce. Przeszliśmy nią do rezerwatu zwierząt i tam wynajął elektryczną rykszę, aby przewieźć nas od rysia do żubrów i żubroni, od dzików do tarpanów. Szukaliśmy wilków, ale schowały się przed upałem. Nie żałowaliśmy jednak, bo wczesną wiosną, gdy słońce nie doskwierało, a turystów nie było, para podeszła pod samo ogrodzenie i mniejsza, pewnie samica, zaczęła się łasić. Dzieci pobiegły w jedną stronę, one za nimi, w drugą, znów pędzą jak psy, przypadają na przednie łapy, podskakują, poszczekują. Nagraliśmy filmik, bo nikt by nam nie uwierzył, że przez ogrodzenie bawiliśmy się z wilkami.

Noblista zwalcza kornika drukarza

Ale za jedną propozycję wycieczki Kmicicowi podziękowaliśmy. Zależało mu na pokazaniu fauny i flory w ścisłym rezerwacie, zwanej przez badaczy z PAN „ostatnim lasem naturalnym na Niżu Europejskim”. Podejrzewaliśmy, że uraczy nas swoimi przemyśleniami, które znamy z reportażu Sienkiewicza. „Mniemanie, że dla dobra lasu należy go zostawić nietkniętym, jest mylne” – pisał literat i przekonywał za pomocą nietrafionego argumentu, opisując nie degenerację, a skarby puszczy – „Grunt porwany, pełen zasadzek, pnie, wykroty i suche, powykręcane rozpaczliwie gałęzie, które pokrywa mech lub plugawa wilgoć, wypełniają całą przestrzeń; wśród chaosu drzewnego, prześwieca bagno”.

Zamiast tego pojechaliśmy kolejką wąskotorową. Rusza ona z Hajnówki w każdy 2., 4., 6. i 7. dzień tygodnia o godz. 9 i później 13. Koniecznie wyposażeni w środki przeciw komarom jedziemy przez puszczę do wsi Topiło, gdzie znajdowała się osada pracowników leśnych. Wykopano tam wielkie stawy, gdzie pławiono drewno, aby tak je przechowywać oraz w przypadku niektórych gatunków nadać im szlachetności. Po latach puszcza zaadaptowała te zbiorniki i dziś niewprawne oko nie rozpozna, że wykopał je człowiek.

Czytaj więcej

Plus Minus

Jak zwierzęta cierpią z powodu wojny

Masowo giną zdezorientowane delfiny, ochronę tracą wyjątkowe ślepce piaskowe, a lisy i zające padają ofiarą wybuchowych pułapek zastawianych przez żołnierzy. Skala katastrofy, jaką rosyjska inwazja oznacza dla przyrody Ukrainy, jest trudna do wyobrażenia.

Puszcza i (nie)puszcza

Na koniec wracamy do Parku Pałacowego. Dzieci bawią się na tematycznym placu zabaw przy Domku Myśliwego. Później spacerujemy razem, wspominamy nasze wcześniejsze wizyty i zwłaszcza noclegi w ogólnodostępnej części hotelowej dyrekcji parku. Dziś zakwaterowano tam wojsko, nie ma też restauracji Iwa, do której w latach 80. trafiali wszyscy turyści. Był to czas, kiedy w Białowieży częściej spotykało się Amerykanina niż głogowianina.

W końcu ruszamy, choć w uszach brzmi nam jeszcze rozmowa, jaką Kmicic i Wołodyjowski przeprowadzili ze Szkotem Ketlingiem. „Dokąd mają uciekać?” – pytali go, bo chcieli wiedzieć, jak Oleńka i towarzysząca jej Anusia Borzobohata będą się ratować przed Bogusławem. „Do puszcz i puszczami się do Białowieży przebierać” – usłyszeli w odpowiedzi.