Krzysztof Rak: Niemcy potrzebują Rosji, by być mocarstwem

Rzeczpospolita: Nastąpił definitywny koniec ery kanclerz Angeli Merkel. W jakiej kondycji zostawia Niemcy po 16 latach rządów?

Wbrew temu, co się nieraz w Polsce mówi, ta kondycja nie jest zła. Dla Niemców przede wszystkim liczy się gospodarka, a ta jest w naprawdę dobrym stanie. Co prawda Niemcy zawsze dążyli do zrównoważonego budżetu, a teraz w związku z Covid-19 tak nie jest, co powoduje pewien dyskomfort, ale poza tym nie mają na co narzekać.

Skąd się bierze ta dobra kondycja gospodarki?

Głównie z tego, że Niemcy są w strefie euro i dzięki temu osiągają stałą nadwyżkę handlową z krajami strefy euro i spoza tej strefy. W roku 2020 wyniosła ona prawie 180 mld euro. Wszystko dlatego, że ich towary dzięki euro są stosunkowo tanie. W każdym podręczniku ekonomii przeczytamy, że nie ma takiej możliwości, aby w normalnych warunkach jedno państwo miało stale nadwyżkę handlową z innymi partnerami, bo choć przynosi to wielką korzyść dla Niemiec, to staje się problemem dla krajów biedniejszych, głównie dla krajów Południa. Ten dobrostan niemiecki jest niebezpieczny, bo jak wiemy z historii, nierównowaga w relacjach handlowych prowadziła nawet do wojen. Na razie to nam nie grozi, ale od dłuższego czasu coraz bardziej widoczny jest podział Unii na kraje, które z euro czerpią korzyści – np. Niemcy, Holandia, Austria, i na kraje, dla których wspólna waluta jest obciążeniem – Hiszpania, Włochy, Grecja. W efekcie strefa euro podzieliła się na wierzycieli i dłużników. Notabene my jesteśmy beneficjentem strefy euro i niemieckiego dobrostanu, właśnie dlatego, że mamy własną walutę. Dzięki niej nasze towary na rynkach europejskich są bardziej konkurencyjne. Dzięki temu mamy dodatni bilans handlowy (w roku 2020 nasz eksport był wyższy od importu o ponad 10 mld euro), a także, według danych GUS, utrzymujemy znaczącą nadwyżkę handlową z Niemcami. Tak czy inaczej 16 lat Merkel jest sukcesem gospodarczym.

To dlaczego ostatnio w niemieckiej prasie pojawiają się utyskiwania, że złoty okres niemieckiego dobrobytu się kończy? Podobno widmo drożyzny, wynikającej z rosnących cen gazu, również Niemcom zagląda w oczy.

Czym innym jest makroekonomia, czyli patrzenie na gospodarkę z perspektywy państwa przez pryzmat kilku danych, w tym wielkości PKB, a czym innym spojrzenie mikroekonomiczne z perspektywy finansów gospodarstwa domowego. Z tej ostatniej widać, że w społeczeństwie niemieckim zachodzą takie same procesy jak w każdym społeczeństwie kapitalistycznym – kurczy się klasa średnia, która jest stabilizatorem systemu politycznego.

Czytaj więcej

Świat

Niemcy: Powyborcze rozliczenia w partii Merkel

Nim zaczęły się negocjacje koalicyjne, pojawiły się pierwsze spekulacje, że polityk Zielonych Annalena Baerbock ma pewne szanse na objęcie MSZ.

Co to znaczy, że się kurczy?

To znaczy, że biednieje. Społeczeństwo zaczyna się dzielić na bardzo wąską grupę ludzi bogatych i zwiększającą się grupę tych, którzy mimo posiadania stałej pracy uważają, że biednieją. To zjawisko, które pociąga za sobą niezadowolenie społeczne, jest szczególnie widoczne w grupie młodych ludzi. Młodzi Niemcy mają niskie dochody, co przy szybkim wzroście czynszów za wynajem mieszkań w miastach sprawia, że żyją na styk – od pierwszego do pierwszego. Starcza im na jedzenie, na życie, ale na nowy samochód, na drogi drobiazg, na ekskluzywne wakacje, o których można przez cały rok opowiadać – już nie. A ponieważ żyjemy w świecie, w którym jesteśmy tym, co skonsumujemy, niemożność zwiększenia konsumpcji powoduje narastającą frustrację. Oczywiście w Niemczech i tak jest pod tym względem lepiej niż np. we Francji. Ale berlińczyk nie porównuje się do paryżanina, tylko do tego jak się żyło w Berlinie 10 lat wcześniej. A sytuacja mieszkaniowa 10–15 lat temu była diametralnie inna niż obecnie.

A jak to się ma do rządów Merkel?

Merkel na procesy, o których mówiliśmy, nie miała wielkiego wpływu, ale niewątpliwie wpłynęła na kształtowanie się systemu politycznego. Ten za jej rządów, czyli w ciągu 16 lat, istotnie się zmienił. Gdy Merkel obejmowała władzę, mieliśmy do czynienia z dominacją dwóch partii ludowych – CDU i SPD. Obie osiągały nawet 40 proc. poparcia i rządziły naprzemiennie, dobierając sobie partnera koalicyjnego, którym zwykle była FDP, czyli Partia Wolnych Demokratów. Miało to swoje konsekwencje – mówimy, że w Polsce mamy do czynienia z upartyjnieniem różnych segmentów życia publicznego, ale w Niemczech to upartyjnienie jest równie duże, jeżeli nie większe. Wiele miejsc pracy, szczególnie te atrakcyjne, zależy od przynależności partyjnej.

To nie jest nasze specyfika?

W żadnym wypadku. W Bawarii, gdzie CSU rządzi od kilkudziesięciu lat, mówi się, że nawet sprzątaczka w szkole musi należeć do partii, żeby mieć pracę. Poza tym w Niemczech mamy system federalny, a więc obok egzekutywy i legislatywy centralnej są i landowe. Nadto obowiązują tam stosunkowo duże dopłaty budżetowe dla partii politycznych. Dla członków partii, która zdobywała 40 proc. głosów i brała władzę, rozpoczynał się czas żniw. Dlatego te partie kiedyś liczyły po kilkaset tysięcy członków, a liczebność SPD w porywach dochodziła do miliona. System partyjny ma o wiele większe znaczenie dla społeczeństwa niemieckiego niż dla społeczeństwa polskiego.

Co się zmieniło za czasów Merkel?

Dwie główne partie coraz bardziej traciły poparcie. Przed czterema laty CDU/CSU ledwie przekroczyła 30 proc., a SPD – 20 proc. To wymusiło wielką koalicję, bo jedna partia duża z jedną małą nie były w stanie zbudować większości rządzącej. Wielka koalicja zaś przyspieszyła dalszą erozję systemu politycznego. Dziś obydwie główne partie nawet gdy połączą siły, są na granicy osiągnięcia większości koalicyjnej. Najbardziej prawdopodobną koalicją jest zatem koalicja trójpartyjna. Dla systemu to jest ogromny wyzwanie, bo do tej pory tak nie było. We dwójkę jest łatwiej rządzić niż we trójkę.

I to jest wina Merkel?

Proces kurczenia się partii ludowych nie jest jej winą, tylko przemian społecznych, m.in. zmniejszania się dwóch dominujących warstw: klasy robotniczej i klasy średniej (burżuazji). Kanclerz Merkel przyspieszyła ten proces, bo rządziła w taki sposób, że programy i tradycyjne ideologie przestały mieć znaczenie. Ona sprawowała władzę w sposób niesłychanie pragmatyczny. Przejmowała co istotniejsze elementy programowe od innych partii, co sprawiło, że formacje polityczne przestały się różnić. Dziś więc mamy na niemieckiej scenie politycznej mało różniące się partie establishmentowe – CDU/CSU, SPD, FDP i Zielonych. Te ugrupowania łącznie zagospodarowują prawie 80 proc. elektoratu. Poza tym mamy dwie partie, które do establishmentu zaliczane nie są, czyli Lewicę, częściowo wywodzącą się z organizacji komunistycznych Niemiec Wschodnich, i AfD, która została stworzona jako profesorska partia protestu przeciwko wprowadzeniu euro, a dzisiaj coraz bardziej brunatnieje. Główne partie establishmentowe mimo zacierania się różnic programowych wciąż dominują na niemieckiej scenie politycznej.

Czyli społeczeństwo jest zadowolone ze swoich elit?

Taki wniosek się nasuwa. Jednak kryzys systemu politycznego majaczy na horyzoncie, partie głównego nurtu uległy zglajchszaltowaniu, choć przynajmniej na razie dla Niemców nie jest to problem na tyle istotny, aby zdecydowali się na drastyczną zmianę. Jednak system partyjny jest mniej stabilny, a to się odbije na polityce nowego rządu federalnego. W systemie niemieckim duża przewaga jednej z dwóch głównych partii dawała siłę kanclerzowi, dlatego Angela Merkel miała mocny mandat. A co będzie w sytuacji takiej składanki, gdy nie będzie wyraźnej dominacji jednej partii w koalicji rządzącej? Jeżeli SPD, zwycięska partia, ma obecnie tylko dwudziestokilkuprocentowe poparcie (przed czterema laty zwycięska CDU/CSU uzyskała prawie 33 proc.), to wpłynie to na legitymizację władzy i siłę kanclerza, co oznacza kolejne znaki zapytania.

Mówił pan, że AfD brunatnieje. Mocno?

W społeczeństwie niemieckim zawsze był pewien odsetek, który miał prohitlerowskie ciągoty. Ten potencjał nieskrywanych pogrobowców NSDAP utrzymywał się na poziomie ok. 5 proc. Teraz znaleźli oni swoje miejsce w AfD, która jest obserwowana przez Urząd Ochrony Konstytucji. U nas, gdy ktoś ułoży swastykę z wafelków albo kilku wariatów pali w lesie ogniska i hajluje, to od razu jest wielki faszyzm, a nie zauważa się 5-procentowego brunatnego elektoratu w Niemczech.

AfD zdobyła teraz 10 proc. głosów. Co to oznacza?

Oznacza to, że część Niemców ma nadal wyraźne tęsknoty za przeszłością; że powojenna reedukacja nie był całkowicie skuteczna. O tym świadczą również wybryki antysemickie.

Jak Niemcy sobie z tym radzą?

ZAfD jest trochę tak, że establishment miał dużo szczęścia, ponieważ partię, która była przeciwko wspólnej walucie, stopniowo zaczęli dominować politycy o brunatnych skłonnościach, czyli ze stosunkowo sensownej gospodarczej alternatywy zmieniła się w partię nacjonalistyczną.

Obok tego zjawiska są też ciągoty prorosyjskie, co w Polsce natychmiast prowadzi do złych skojarzeń – czy nie mamy w Niemczech stopniowego powrotu do nastrojów z lat 20. XX wieku?

Sympatii prorosyjskich nie utożsamiałbym z brunatnymi politykami. Spryt niemieckiego establishmentu polega m.in. na tym, że tylko AfD piętnuje się za te związki. Ale to przecież nie AfD zabiegała o Nord Stream 2. Deale gazowe są tradycją Niemiec, jeszcze z czasów zimniej wojny. I stoją za nimi dwie główne partie SPD i CDU.

Z polskiego punktu widzenia wszystko jedno, kto w Niemczech robi interesy z Rosją, bo to zawsze prowadzi do skojarzenia z paktem Ribbentrop-Mołotow.

To jest jeden z argumentów, które raczej zaciemniają niż wyjaśniają sytuację. Pakt Ribbentrop-Mołotow miał charakter porozumienia taktycznego, bo zarówno Hitler, jak i Stalin kombinowali, jak zniszczyć drugą stronę porozumienia. To byli w rzeczywistości śmiertelni wrogowie. Jeżeli szukamy właściwej analogii historycznej, to wskażmy na kanclerza Bismarcka, który zapoczątkował strategiczną współpracę z Rosją. Tradycja tej współpracy związana jest więc z powstaniem państwa niemieckiego. Nie kojarzmy głupio z Hitlerem, tylko patrzmy szerzej – chodzi o głębszy geopolityczny i geostrategiczny związek.

Na czym on polega?

Pyta pani, dlaczego rzekomo pragmatyczni Niemcy tak pielęgnują współpracę z państwem, z którym wymiana handlowa jest dwuipółkrotnie mniejsza niż z Polską? Z państwem, na terytorium którego niemieckie firmy ponoszą spektakularne porażki? Kanclerz Niemiec latami powtarzała, że utrzymywanie relacji z Rosją to jest wielki interes, a jednak z gospodarczego punktu widzenia tego interesu nie widać. W czasach międzywojennych było zresztą podobnie – Rosja wcale nie była istotnym partnerem handlowym dla Niemiec, bo i wówczas wymiana gospodarcza była kiepska. Nie chodzi tu więc o interes gospodarczy. Więc jaki? Niemcy chcą odgrywać rolę mocarstwa światowego. Chcą kształtować porządek światowy, ale nie mają potencjału militarnego, żeby taką rolę odgrywać. Nadrabiają to potęgą i ekspansją gospodarczą. Jednak żeby osiągnąć status państwa mocarstwowego, to za mało. Potrzebują partnerów, którzy sprawiają, że Niemcy są silniejsi na arenie międzynarodowej.