Adam Bodnar: Sądowe Top 10 - najważniejsze orzeczenia 2020 roku

Sądom należy się wdzięczność za wiele orzeczeń.

Aktualizacja: 03.01.2021 08:07 Publikacja: 03.01.2021 00:01

Adam Bodnar: Sądowe Top 10 - najważniejsze orzeczenia 2020 roku

Foto: Adobe Stock

Czas podsumowań skłania do refleksji nad najważniejszymi wydarzeniami roku. Bez wątpienia był to kolejny rok ataku na niezależność sądownictwa. Pawła Juszczyszyna, Beatę Morawiec i Igora Tuleyę pozbawiono immunitetu sędziowskiego i zawieszono w służbie. Trudno o bardziej symboliczny obraz. Wierzę, że powrócą do orzekania dzięki orzeczeniom Trybunałów w Luksemburgu lub Strasburgu. Dla nich sylwester 2020 r. będzie wyjątkowo smutny.

To nie był tylko kolejny rok „konstytucyjnej smuty". Zapadło wiele wyroków przełomowych z punktu widzenia praw człowieka i praworządności. Z szefami zespołów w Biurze RPO ułożyłem sądowe Top 10.

1. Uchwała trzech izb SN

23 stycznia połączone izby: Cywilna, Karna oraz Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego, wydały bezprecedensową uchwałę (sygn. BSA I-4110-1/20). Określiła zasady weryfikacji nominacji sędziowskich dokonywane przez KRS w nowym składzie. Wprawdzie na razie odniosła mniejsze skutki od spodziewanych, ale stanowiła historyczny akt obrony niezależności sądownictwa i wpłynie na rozstrzygnięcia podejmowane na szczeblu europejskim. Wyrok Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 1 grudnia 2020 r. w sprawie Ástrádsson przeciwko Islandii (skarga nr 26374/18) otwiera drzwi do przełomowych rozstrzygnięć ws. niezależności polskich sędziów.

2. Uchwały „antyLGBT"

14 lipca WSA w Gliwicach (sygn. akt III SA Gl 15/20) uchylił uchwałę przeciw ideologii LGBT przyjętą przez Radę Gminy Istebna. Wyrok imponuje uzasadnieniem odwołującym się do dyskryminującego charakteru uchwały i jej sprzeczności z prawami człowieka. W trzech innych sprawach WSA przyjęły podobne rozstrzygnięcia i uwzględniły skargi RPO. W dwóch uznały, że uchwały nie mogą być kwestionowane ze względu na ich deklaratywny, a nie normatywny charakter. Wyroki są zaskarżone do NSA, jednak już wpływają na debatę i praktyki lokalnych społeczności.

3. Uchodźcy na granicy w Terespolu

23 lipca ETPCz w sprawie M.K. i inni przeciwko Polsce (skargi nr 40503/17, 42902/17 i 43643/17) rozstrzygnął, czy Polska może stosować tzw. praktykę push-back, czyli odmawiać przyjmowania wniosków o status uchodźcy na przejściu granicznym Brześć–Terespol. Dzięki zaangażowaniu licznych prawników pro bono i organizacji społecznych pokrzywdzeni uzyskali wsparcie prawne w kraju i w Strasburgu. Trybunał stwierdził naruszenie wielu gwarancji konwencji, w tym nierespektowanie przez Polskę zarządzonych środków tymczasowych.

4. Wybory korespondencyjne

15 września WSA w Warszawie (sygn. VII SA/Wa 992/20) stwierdził nieważność decyzji premiera nakazującej Poczcie Polskiej organizację wyborów korespondencyjnych. Decyzja premiera z 16 kwietnia stała się podstawą wystąpienia przez pocztę do samorządów o przekazanie jej spisów wyborców. Wyborów nie zorganizowano. WSA stwierdził rażące naruszenie prawa przez premiera i podejmowanie działań bez podstawy prawnej. Sprawa jest w NSA, ale wrześniowy wyrok wywołał poważną dyskusję o legalizmie u najwyższych władz i konsekwencji jego nierespektowania dla praw i wolności człowieka i obywatela.

5. Ustawa „dezubekizacyjna"

16 września SN w składzie siedmiu sędziów (III UZP 1/20) wydał uchwałę ws. tzw. ustawy dezubekizacyjnej. Uznał, że kryterium „służby na rzecz totalitarnego państwa" ocenia się na podstawie wszystkich okoliczności, w tym indywidualnych czynów i ich weryfikacji pod kątem naruszenia podstawowych praw i wolności człowieka. Wyrok ma potężne skutki. Wielu pokrzywdzonych przez ustawę ma wreszcie szanse uzyskać sprawiedliwość i rozstrzygnięcie emerytalne w swej sprawie, bez stosowania zasad odpowiedzialności zbiorowej.

6. Prawa osoby transpłciowej

29 września Sąd Okręgowy w Warszawie (sygn. akt V Ca 2686/19) potwierdził gwarancje ochrony praw osób transpłciowych w zatrudnieniu niepracowniczym (branża ochrony osób i mienia). Sąd zastosował ustawę z 3 grudnia 2010 r. o wdrożeniu niektórych przepisów UE o równym traktowaniu. Sąd uznał, że przesłanka „płci" obejmuje „tożsamość płciową", a zakaz dyskryminacji osób transpłciowych wywodzi się też z art. 32 Konstytucji.

7. Świadczenie pielęgnacyjne

6 października NSA (I OSK 371/20) określił relacje między prawem do świadczenia pielęgnacyjnego a możliwością jednoczesnego kształcenia się osoby pełnoletniej w szkole w trybie dziennym. NSA uznał, że postępowanie o przyznanie świadczenia pielęgnacyjnego wymaga uwzględnienia sytuacji osobistej i rodzinnej ucznia i jego opiekuna. Nie można stosować przepisów w oderwaniu od realiów społecznych. Polska musi poprawić prawo o obowiązku całkowitej rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej, w przypadku pobierania świadczenia pielęgnacyjnego. Wyrok NSA pokazuje, jaką niesprawiedliwością mogą być bezwzględne zakazy.

8. Różne typy skargi

15 października SN w uchwale siódemkowej Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (sygn. III PZP 4/20) rozstrzygnął konflikt między dwoma środkami prawnymi. Stwierdził, że strona wnosząca skargę o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego wyroku (art. 4241 k.p.c.) nie musi wykazać, że wzruszenie zaskarżonego wyroku skargą nadzwyczajną nie było i nie jest możliwe. Uchwała jest istotna ze względu na odpowiedzialność odszkodowawczą Skarbu Państwa czy brak korelacji terminów na różne środki prawne. Izba Cywilna SN czasem odmiennie interpretowała prawo, co mogło prowadzić do pokrzywdzenia skarżących. Odejść od tej uchwały mogłyby połączone izby SN.

9. Wolność artystyczna

22 października SN uwzględnił kasację RPO o odpowiedzialności karnej za wywieszenie banera „Tęsknię za Tobą, Żydzie" (III KK 69/20). Akcję zorganizowali Rafał Betlejewski i Dawid Gurfinkiel. Baner wisiał w czerwcu 2019 r. ma rynku w Węgrowie przez godzinę i miał na celu upamiętnienie ofiar Holocaustu. Artystów ukarano grzywną na mocy art. 63a ust. 1 kodeksu wykroczeń. SN uchylił wyroki nakazowe. To ważne ze względu na odwołanie się do art. 73 Konstytucji i wskazanie, że czyn nie miał znamion szkodliwości społecznej – raczej przeciwnie, wskazywał na kwestie, które powinny być przedmiotem szczególnej wrażliwości i refleksji.

10. Biznes w czasie pandemii

27 października WSA w Opolu (II SA/Op 219/20) odniósł się do kwestii ograniczeń w działalności gospodarczej (zakład fryzjerski) w warunkach pandemii. Sąd uchylił decyzje organów sanitarnych, powołując się na argumenty konstytucyjne. Zdaniem sądu rezygnacja rządu z wprowadzenia stanu klęski żywiołowej (art. 232 Konstytucji) oznacza, iż do uregulowań prawnych dotyczących ograniczeń praw i wolności człowieka i obywatela mają zastosowanie wszystkie konstytucyjne i legislacyjne zasady. Wprowadzenie ograniczeń w biznesie musi odbywać się na podstawie ustawy i zgodnie z zasadami proporcjonalności (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Nadzwyczajne okoliczności (stan epidemii) nie usprawiedliwiają rezygnacji z tych zasad. Delegacja ustawowa z wprowadzonych w związku z epidemią przepisach art. 46 b ustawy o zapobieganiu chorobom zakaźnym nie wystarczy, bo nie pozwala całkowicie zakazać działalności gospodarczej.

Wybór jest oczywiście subiektywny. Nie uwzględnia wyroków haniebnych czy rażąco sprzecznych z gwarancjami ochrony praw człowieka. W 2020 r. sądy w wielu sprawach były strażnikami konstytucji i stały po stronie obywateli, chroniąc ich prawa i wolności. Za taką postawę, w szczególnie trudnych czasach, należą się sędziom podziękowania.

Autor jest Rzecznikiem Praw Obywatelskich VII kadencji, dr hab. prof. Uniwersytetu SWPS.

Czas podsumowań skłania do refleksji nad najważniejszymi wydarzeniami roku. Bez wątpienia był to kolejny rok ataku na niezależność sądownictwa. Pawła Juszczyszyna, Beatę Morawiec i Igora Tuleyę pozbawiono immunitetu sędziowskiego i zawieszono w służbie. Trudno o bardziej symboliczny obraz. Wierzę, że powrócą do orzekania dzięki orzeczeniom Trybunałów w Luksemburgu lub Strasburgu. Dla nich sylwester 2020 r. będzie wyjątkowo smutny.

To nie był tylko kolejny rok „konstytucyjnej smuty". Zapadło wiele wyroków przełomowych z punktu widzenia praw człowieka i praworządności. Z szefami zespołów w Biurze RPO ułożyłem sądowe Top 10.

Pozostało 91% artykułu
Opinie Prawne
Michał Bieniak: Powódź i prawo cywilne
Opinie Prawne
Jędrasik, Szafraniuk: Przyroda jest naszym sprzymierzeńcem
Opinie Prawne
Marta Milewska: Czas wzmocnić media lokalne, a nie osłabiać samorządy
Opinie Prawne
Wojciech Labuda: Samo podwyższenie zasiłku pogrzebowego to za mało
Materiał Promocyjny
Zarządzenie samochodami w firmie to złożony proces
Opinie Prawne
Tomasz Pietryga: Lekcja praworządności dla Ołeksandra Usyka