Maciej J. Nowak: Jak zintegrować klimat i przestrzeń

W planowaniu przestrzennym trzeba uwzględniać wyzwania klimatyczne. Ustawodawca i władze samorządowe dostały właśnie odpowiednią wskazówkę z Polskiej Akademii Nauk.

Publikacja: 31.07.2024 04:30

Maciej J. Nowak: Jak zintegrować klimat i przestrzeń

Foto: Adobe Stock

Komitet do spraw Kryzysu Klimatycznego PAN 10 lipca 2024 r. wydał komunikat na temat odpowiedzi na wyzwania klimatyczne z perspektywy lokalnych polityk przestrzennych. Przy okazji opracowywania komunikatu podjęta została próba wskazania kluczowych wyzwań klimatycznych, niezbędnych do uwzględnienia w polskim planowaniu przestrzennym. Trzeba jednocześnie przyznać, że do tej pory polski ustawodawca nie brał szczególnie pod uwagę tych kwestii. Również dlatego komunikat powinien prowokować do dyskusji.

Warto odwołać się do dwóch części komunikatu. Przede wszystkim wyodrębniono siedem najważniejszych kierunków działań związanych z integracją sfery klimatycznej z przestrzenną. Są to:

Czytaj więcej

Maciej J. Nowak: Strategia, czyli wyzwanie dla polskiego systemu

- ochrona (również przy pomocy instrumentów planowania przestrzennego) i odtwarzanie lub rehabilitacja terenów kluczowych dla adaptacji, w szczególności dolin cieków, torfowisk, terenów zalewowych i infiltracyjnych, lasów oraz terenów górskich i podgórskich;

- promowanie zwartej zabudowy miejskiej i ograniczanie ekspansji miast na obszary cenne przyrodniczo (np. ochrona Zielonych Pierścieni wokół miast);

- wdrażanie systemów błękitno-zielonej infrastruktury w różnej skali: struktur zieleni miejskiej (w tym „zazielenianie” centrów miast), rolnictwa miejskiego, „nieużytków” w obszarach miejskich i podmiejskich, w tym podtrzymywanie lub odtwarzanie przestrzennej łączności systemów przyrodniczych;

- redukcja ryzyka poprzez dostosowanie zagospodarowania terenów do prawdopodobieństwa wystąpienia klęsk żywiołowych i ekstremalnych zdarzeń pogodowych (istotna jest nie tylko zdolność reagowania na zdarzenia kryzysowe, ale też systematyczne wdrażanie działań transformatywnych i proaktywnych za pomocą instrumentów planowania przestrzennego);

- dbałość o zróżnicowaną strukturę krajobrazów otwartych użytkowanych rolniczo;

- szersze uwzględnienie w planowaniu przestrzennym wyzwań transformacji energetycznej, w szczególności rozwoju odnawialnych źródeł energii i rozbudowy infrastruktury wytwórczej i sieciowej (musi odbywać się to w sposób zapewniający ograniczanie konfliktów przestrzennych, ochronę ekosystemów oraz dostarczanych przez nie usług ekosystemowych);

- uwzględnianie w planowaniu przestrzennym obszarów przybrzeżnych i ryzyka negatywnych konsekwencji wzrostu poziomu morza.

Następnie wskazano następujące, znacznie bardziej szczegółowo ujęte postulaty. Po pierwsze – wzmocnienie podstaw prawnych podkreślających rolę ochrony i adaptacji do zmiany klimatu w instrumentach planowania przestrzennego. „Wymagania wynikające z ochrony i adaptacji do zmian klimatu” powinny zostać ujęte jako jeden z deklarowanych celów planowania przestrzennego (art. 1 ust. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym).

Następnie, w ramach ustawowych definicji (art. 2 ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym) należy wskazać kluczowe kierunki działań. Ochrona i adaptacja do zmiany klimatu muszą być jednoznacznymi celami planowania przestrzennego, zauważalnymi przy okazji dokonywania wykładni przepisów.

Po drugie – wyodrębnianie (na szczeblu ponadlokalnym) i ochrona przy wsparciu instrumentów planowania przestrzennego stref o szczególnym znaczeniu z perspektywy adaptacji i mitygacji zmian klimatu. Wskazane strefy powinny być wyznaczane na podstawie funkcji poszczególnych terenów i obejmować w szczególności doliny rzeczne i/ lub strefy zalewowe, lasy w strefach górskich i podgórskich, mokradła oraz zapewniać łączność systemów przyrodniczych.

Po trzecie – uniemożliwienie podejmowania rozstrzygnięć przestrzennych odnoszących się do fragmentarycznych terenów, oderwanych od szerszego kontekstu przestrzennego danej jednostki planistycznej i jednostek sąsiadujących. Władze gmin powinny powstrzymać się przed uchwalaniem planów przestrzennych dla małych obszarów (zwłaszcza na terenach podmiejskich) oraz rygorystycznie podchodzić do wykładni kryteriów wydawania decyzji o warunkach zabudowy. Zasadny jest postulat ustawowego ograniczenia możliwości uchwalania planów miejscowych dla niewielkich obszarów.

Po czwarte – zapewnienie ochrony terenów otwartych wokół dużych miast oraz obszarów cennych przyrodniczo, w tym obszarów ważnych z perspektywy retencji w miastach. Pewne możliwości mogą zagwarantować plany ogólne. Jest w nich przewidziana możliwość odpowiedniego strefowania, pozwalająca ograniczyć poziom presji urbanistycznej na tereny otwarte. Konieczne jest czytelne wyodrębnienie obszarów cennych przyrodniczo, strukturalnych obszarów błękitno-zielonej infrastruktury, obszarów ważnych dla retencji, a następnie wzmocnienie ich ochrony planistycznej. Istotną zmianą (wymagającą jednak dalszych rozwiązań prawnych) jest rozszerzenie wskaźnika powierzchni biologicznie czynnej stosowanego w prawie planowania przestrzennego (o ocenę efektywności ekologicznej zieleni).

Po piąte – opracowanie specjalnych standardów urbanistycznych dla terenów szczególnie narażonych na ekstrema pogodowe (np. terenów zagrożonych powodzią i osuwiskami, narażonych na zniszczenie w przypadku przerwania wałów przeciwpowodziowych, czy też centrów miast eksponowanych na fale upałów).

Po szóste – wprowadzenie przepisów motywujących inwestorów i projektantów do ochrony i zwiększania powierzchni zieleni i retencji wody, zwłaszcza zazieleniania centrów miast, w myśli zasady odpowiedzialnego inwestowania i wdrażania rozwiązań opartych na przyrodzie. Aktualnie wytyczne przestrzenne dotyczące drzew i terenów zielonych bywają często ignorowane. Ustawodawca powinien zadbać o skuteczne mechanizmy weryfikujące stosowanie tych przepisów, również po ukończeniu prac nad daną inwestycją. W szczególności powinien zwrócić uwagę na przepisy określające obowiązek zachowania i ochrony zdrowych drzew, retencji i infiltracji wód opadowych do gruntu oraz przepisy wprowadzające sukcesywnie obowiązek zazieleniania płaskich dachów projektowanych budynków w przypadku, gdy nie powoduje to konfliktu z umieszczeniem paneli fotowoltaicznych.

Po siódme – integrowanie programów ochrony środowiska z aktami planowania przestrzennego oraz integrowanie instrumentów planowania przestrzennego z treścią planów adaptacji do zmiany klimatu. Zwłaszcza wzmocnienie roli tych ostatnich instrumentów stanowi szansę dla planowania przestrzennego. Działania wskazane w planach adaptacji do zmian klimatu powinny przekładać się na skonkretyzowane wytyczne dla stref wskazywanych w planach ogólnych oraz na szczegółowe postanowienia miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.

Po ósme – planowanie przestrzenne terenów szczególnie narażonych na skutki zmian klimatu oraz terenów ważnych z perspektywy ograniczenia tych skutków powinno uwzględniać przyszłą ubezpieczalność inwestycji. Przewidziana w instrumentach planowania przestrzennego możliwość zabudowy np. terenów zalewowych albo osuwisk stwarza liczne potencjalne problemy w przyszłości. Na przykład brak możliwości ubezpieczenia inwestycji finansowanej przez bank może skutkować wypowiedzeniem kredytu (brak zabezpieczenia kredytu).

Pozostaje wyrazić nadzieję, że wskazane kompleksowo i syntetycznie priorytetowe kierunki działań zostaną uwzględnione zarówno przez ustawodawcę, jak i przez władze poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego.

Autor jest dr hab. prof. Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie, członkiem Komitetu ds. Kryzysu Klimatycznego PAN

Komitet do spraw Kryzysu Klimatycznego PAN 10 lipca 2024 r. wydał komunikat na temat odpowiedzi na wyzwania klimatyczne z perspektywy lokalnych polityk przestrzennych. Przy okazji opracowywania komunikatu podjęta została próba wskazania kluczowych wyzwań klimatycznych, niezbędnych do uwzględnienia w polskim planowaniu przestrzennym. Trzeba jednocześnie przyznać, że do tej pory polski ustawodawca nie brał szczególnie pod uwagę tych kwestii. Również dlatego komunikat powinien prowokować do dyskusji.

Warto odwołać się do dwóch części komunikatu. Przede wszystkim wyodrębniono siedem najważniejszych kierunków działań związanych z integracją sfery klimatycznej z przestrzenną. Są to:

Pozostało 91% artykułu
Rzecz o prawie
Ewa Szadkowska: Ta okropna radcowska cisza
Rzecz o prawie
Maciej Gutowski, Piotr Kardas: Neosędziowski węzeł gordyjski
Rzecz o prawie
Jacek Dubois: Wstyd mi
Rzecz o prawie
Robert Damski: Komorniku, radź sobie sam
Materiał Promocyjny
Klimat a portfele: Czy koszty transformacji zniechęcą Europejczyków?
Rzecz o prawie
Mikołaj Małecki: Zabójstwo drogowe gorsze od ludobójstwa?