Maciej Gutowski, Piotr Kardas: Prawniczy parnas, czyli (nie)najlepsi z najlepszych

Emocjonalne debaty o przywracaniu praworządności i naprawie państwa po raz kolejny ujawniają trawiące polski system prawny bolączki związane z dokonywaniem wyborów personalnych. Od transformacji ustrojowej w 1989 r. nie udało się niestety zbudować systemu, w którym do kluczowych ciał, zwłaszcza do organów na szczycie systemu prawnego, powoływani byliby prawnicy spełniający określone w konstytucji kryteria.

Prawda, że postanowienia konstytucji i konkretyzujących je ustaw są w zakresie wymogów kompetencyjnych i odnoszących się do rękojmi nad wyraz lakoniczne. Twórcom tych rozwiązań zdaje się przyświecało przekonanie, że parnas prawniczy, decydujący o funkcjonowaniu demokracji konstytucyjnej, to miejsce, do którego powoływani będą najlepsi z najlepszych. Dający z uwagi na kompetencje merytoryczne oraz dotychczasowe osiągnięcia największą gwarancję prawidłowego sprawowania powierzanych im funkcji.

Czytaj więcej

Rzecz o prawie

Piotr Kardas, Maciej Gutowski: Nieskuteczne powroty ze stanu spoczynku

Nie ma gwarancji szczególnej ochrony prawnej osoby, której powierzono stanowisko prokuratora krajowego, na wypadek utraty władzy.

Pobieżna analiza wyborów dokonywanych w ciągu trzydziestu lat pozwala bez trudu wskazać bynajmniej nie jednostkowe przypadki przyznawania godności sędziego Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego z naruszeniem elementarnych wymogów kompetencyjnych, nie wspominając już o godnościach bezpośrednio nienormowanych konstytucyjnie. Sprawia to wrażenie podejmowania decyzji na podstawie kalendarza z nazwiskami znajomych, z różnych powodów uznających, że zasługują na zaszczyt wieńczący taką karierę zawodową, o której do momentu powołania do pełnienia najważniejszych funkcji nikt nigdy, poza grupką osobistych znajomych i rodziny, nie słyszał.

Jakobińska rewolucja w wymiarze sprawiedliwości

Konsekwencji tego sposobu działania doświadczaliśmy m.in. przez ostatnie osiem lat. Jakobińska rewolucja w wymiarze sprawiedliwości, niekonstytucyjna czystka i zastępowanie jednych dostojników innymi, opierała się także na dysonansie środowiskowym. Na rozczarowaniu brakiem poszanowania dla kryteriów merytorycznych i wskazywaniu znajomych pozbawionych kompetencji w takim samym zakresie, w jakim nie posiadali jej rozczarowani, pozbawieniu możliwości uzyskania prawniczych zaszczytów.

Wystarczy przypomnieć debaty dotyczące systemu autokooptacji do SN, podnoszone zastrzeżenia, wreszcie przyznanie także przez beneficjentów tego systemu, że był patologiczny, by dostrzec znaczenie przestrzegania reguł kompetencyjnych. Próby rekonstrukcji zasad państwa praworządnego podejmowane bez żelaznego respektowania zasad wyboru opartego na najwyższych kompetencjach i po zweryfikowaniu postawy stanowiącej podstawę rękojmi, muszą zakończyć się kolejną katastrofą.

Dokonane i zapowiadane rozstrzygnięcia personalne w ciągu ostatniego miesiąca nie dają podstaw do optymizmu. W wielu wypadkach trudno bronić stanowiska, że to kompetencje, umiejętności, wybitne dokonania, a nie znajomość z dysponującymi mocą wyboru decydowały o obsadzie.

Wybitny w danej dziedzinie? To za mało

A przecież niedługo czekają nas dalsze zmiany. Tymczasem nawet bez konkretyzowania kryteriów ujętych lakonicznie można bez trudu dostrzec, że do TK, SN, NSA wybierani być mogą jedynie prawnicy legitymujący się wybitną wiedzą w danej dziedzinie prawa, posiadający powszechnie uznany dorobek, istotnie wykraczający ponad przeciętność, dający swoją dotychczasową postawą i działalnością zawodową i pozazawodową, rękojmię najwyższej niezawisłości, bezstronności i roztropności.

W przypadku instytucji o kluczowym znaczeniu, jaką jest Trybunał Konstytucyjny, nie trzeba nowelizować przepisów, by przyjąć kilka oczywistych i niezbywalnych zasad. Sędzią konstytucyjnym może być bowiem w cywilizowanej demokracji konstytucyjnej jedynie ten, kto posiada wybitne osiągnięcia w danej dyscyplinie prawa. Mierzone dorobkiem zawodowym, np. orzeczniczym, profesjonalnym, publikacjami, ocenami dokonywanymi w latach kariery zawodowej.

Nie ma żadnego powodu, by sędzia Trybunału Konstytucyjnego miał spełnić niższe wymagania niż stawiane przed kandydatami do belwederskiej profesury. Tam wymóg legitymowania się wybitnymi osiągnięciami jest wpisany do ustawy. W sądzie konstytucyjnym poszerza się jedynie obszar oceny wybitności. Nie tylko osiągnięcia naukowe w prawoznawstwie, ale także osiągnięcia na polu jego stosowania.

Ponadto niezależnie od wybitnej wiedzy i osiągnięć w danej dyscyplinie prawniczej kandydat do funkcji sędziego Trybunału Konstytucyjnego musi charakteryzować się ponadprzeciętną i udokumentowaną wiedzą oraz osiągnięciami z zakresu prawa konstytucyjnego. Nie wystarczy bowiem być wybitnym specjalistą w danej dziedzinie prawa, by spełniać warunki decydowania o konstytucyjności ustaw.