Katarzyna Salwa: Dzieciom brakuje ochrony Państwa. Zamiast sądów potrzebujemy sprawnej służby ochrony małoletnich

W zdecydowanej większości znanych nam obcych prawodawstw podstawowym organem odpowiedzialnym za ochronę dzieci są funkcjonujące w ramach struktur administracji lokalnej specjalnie do tego celu powołane służby. Noszą różnorakie, zawierające przeważnie słowo „dziecko” nazwy (powszechnie nazywane Child Welfare Service), a ich zadaniem jest podejmowanie aktywności wszędzie tam, gdzie dobro małoletnich jest w jakikolwiek sposób zagrożone.

Polska jest absolutnym wyjątkiem, w którym wszelkie sygnalizacje o zagrożeniu dziecka są kierowane w pierwszej kolejności do sądu. Nawet ta najprostsza i najbardziej podstawowa czynność, jaką jest przeprowadzenie wywiadu społecznego, wymaga decyzji władzy sądowniczej.

W Polsce sąd w roli social service

Wyraźną odmiennością naszego systemu jest brak rozgraniczenia pomiędzy gwarantowaną przez Państwo prawną ochroną dziecka, a klasycznym sądownictwem rodzinnym. Rozdział tych dwóch płaszczyzn z powodzeniem funkcjonuje niemal we wszystkich znanych nam zagranicznych systemach prawnych, w których władza sądownicza skupia się przede wszystkim na rozstrzyganiu konfliktów, zaś za szeroko rozumiany dobrostan dziecka odpowiedzialne są właściwie przygotowane do tego organy administracji publicznej. Konsekwencją funkcjonującego w Polsce systemu jest – z jednej strony potężne przeciążenie sądów rodzinnych, zaś z drugiej całkowity brak pozytywnego efektu, jakiego można by się spodziewać po powierzeniu tych zadań bezpośrednio wymiarowi sprawiedliwości.

Realizowana przez Ministerstwo Sprawiedliwości współpraca międzynarodowa w sferze ochrony małoletnich daje szeroki i wyrazisty obraz porównawczy, w którym Polska na tle systemów obcych wypada niestety bardzo źle. Co rusz pojawiają się sprawy, w których sposób działania zagranicznych organów socjalnych, ich tempo pracy, elastyczność i zaangażowanie boleśnie zderzają się z powolnością i biurokratycznością a często wręcz paraliżem polskich sądów rodzinnych, będących ich krajowymi odpowiednikami. Zbyt często spotyka się sprawy, w których system sądowej opieki ewidentnie zawiódł, a ofiarami tego stali się najsłabsi.

Czytaj więcej

W sądzie i w urzędzie

Dzieci w sądach pod większą ochroną. Nowe przepisy wchodzą w życie

Jeżeli choć jeden z oskarżonych nie ukończył 18 lat lub świadek nie ma lat 15, na czas przesłuchania wyłącza się jawność rozprawy.

Historia Borysa

Przykład: 5-letni Borys wychowywany przez ojca (matka mieszka za granicą i odwiedza dziecko sporadycznie) zdradza przejawy zaniedbania opiekuńczego, nie chodzi do przedszkola a później szkoły. Zostaje objęty nauczaniem domowym, nie ma kontaktu z rówieśnikami. Ojciec, z podejrzeniem zaburzeń psychicznych, nie dopuszcza do kontaktu dziecka ze światem zewnętrznym. Sąd ustanawia nadzór kuratora nad procesem wychowania, jednak przez kilka lat nadzór jest iluzoryczny: kurator nie jest wpuszczany do domu, nie widzi dziecka, nie wie w jakich warunkach ono funkcjonuje. Ogranicza się jedynie do zasięgania informacji od sąsiadów, ze szkoły (odnośnie do zaliczanych przez dziecko egzaminów) i od lokalnej policji. Ojciec nie współpracuje z kuratorem, nie udziela mu żadnych informacji o dziecku. Nie wiadomo, czy Borys jest zdrowy, jaki jest jego stan fizyczny oraz psychiczny. Gdy chłopiec ma 8 lat dochodzi poza domem do poważnego incydentu, który staje się podstawą do odebrania dziecka ojcu i umieszczenia go w instytucji opiekuńczej. Ojciec, nie godząc się z tym, nieustannie zakłóca proces adaptacji dziecka w placówce, wszczyna awantury, wyzywa personel i odmawia jakiejkolwiek współpracy z opiekunami. Po kilku latach takiego funkcjonowania ojciec uprowadza 12-letniego już syna z domu dziecka i wywozi za granicę. Oboje zostają zatrzymani na lotnisku w Szwecji, skąd chłopiec trafia do tamtejszego pogotowia opiekuńczego, a następnie z powrotem do polskiego domu dziecka.

Oczywiste jest, że przeżycia tych lat czynią spustoszenie w psychice chłopca. Tymczasem nie dość, że Borys nie otrzymał od systemu w odpowiednim czasie ochrony jakiej potrzebował, teraz zostaje za doznaną krzywdę dodatkowo przez ten system ukarany. Sąd rodzinny, który wcześniej stosował wobec dziecka (nieskuteczne) środki ochrony, wytacza wobec obecnego 13-latka narzędzia represji. Stwierdza, że Borys wykazuje objawy demoralizacji i formalnym postanowieniem nakłada na niego „zobowiązanie do podjęcia psychoterapii” oraz „zobowiązanie do powstrzymywania się od spożywania alkoholu” (sic!). Przenosi go również z domu dziecka do młodzieżowego ośrodka wychowawczego, dla tzw. trudnej młodzieży. Wszystkie te kroki podejmowane są w zgodzie i na podstawie obowiązującego w Polsce prawa dla dzieci. Borys otrzymuje jednoznaczną informację – wszystko co cię w życiu złego spotkało to twoja wina, to z tobą jest coś nie tak. Tak wyposażone ruszy w dorosłe życie.

Sprawa Borysa nie jest przypadkiem odosobnionym. Brak współpracy rodzica z organem sądowym czy socjalnym niejednokrotnie skutecznie blokuje wykonywanie przez te organy ich obowiązków, także (nader często!) w zakresie wdrożenia prawomocnego orzeczenia sądowego. Gdzieś tam w środku cierpi dziecko, ale w starciu pomiędzy państwem a rodzicem wygrywa strona bardziej zdeterminowana – opresyjny rodzic.

Za granicą ochrona bezwzględna

Co by było gdyby Borysowi było dane mieszkać w Wielkiej Brytanii? Albo w Niemczech, Holandii, Czechach, czy którymkolwiek kraju skandynawskim? Przede wszystkim - całkowicie niedopuszczalna byłaby sytuacja, w której pracownik socjalny byłby niewpuszczany do domu i izolowany od dziecka. Podstawową czynnością wykonywaną przez służby ochrony dzieci jest rozmowa z dzieckiem bez obecności rodziców. Bezpośredni kontakt z małoletnim pozwala na wstępne dokonanie oceny jego sytuacji: czy jest spontaniczny, kontaktowy, czy posiada zdolność nawiązywania relacji z otoczeniem. Dla pracownika społecznego nie ma bardziej alarmującej „czerwonej flagi” niż odmowa rodzica wpuszczenia go do domu i zobaczenia się z podopiecznym. Sytuacja, w której Państwo miałoby pozostawić dziecko w takim zagrożeniu jest absolutnie niedopuszczalna.

Podobnie z potencjalnym zakłócaniem przez ojca procesu adaptacji dziecka w instytucji opiekuńczej: natychmiastową reakcją na takie zachowanie byłoby umieszczenie małoletniego w innym, nieujawnionym ojcu miejscu. Najważniejszym bowiem, jeśli nie jedynym czynnikiem decydującym o podejmowanych środkach ochronnych jest dobro dziecka, nie zaś interes czy potrzeba rodzica. Być może w danej sytuacji opór ojca wymagałby zaangażowania policji lub innych służb, jednak jest wysoce prawdopodobne, że w kraju, w którym istnieje społeczna świadomość iż dziecko nie jest własnością rodzica, ojciec Borysa nie odważyłaby się na takie zachowanie, na jakie pozwolił sobie w Polsce.

Kiedy rodzina jest objęta monitoringiem organu społecznego, podstawowym czynnikiem rokującym pozytywne rozwiązanie problemu jest współpraca rodziców z służbami. Szerzenie takiej świadomości w społeczeństwie pełni nieocenioną rolę edukacyjną. Nawiasem mówiąc, obecny poziom szacunku społeczeństwa polskiego do orzeczeń sądowych jest bardzo niski, czego skutkiem jest wiele niewykonanych zarządzeń o wydaniu dziecka np. drugiemu rodzicowi. Latami trwają postępowania, w których rodzic niemający prawa do opieki wodzi za nos wymiar sprawiedliwości skutecznie unikając podporządkowania się decyzji sądu. Rzecz niewyobrażalna w systemach zagranicznych, w których taka postawa jest jednoznacznie postrzegana jako realne zagrożenie dla dobra dziecka i skutkuje poważnymi konsekwencjami opiekuńczymi dla opornego rodzica, nie mówiąc o sankcjach karnych.

Czytaj więcej:

Sądy i Prokuratura

Sędzia: Dziecko to nie procedura. Trzeba chronić dobro małoletniego, nie procedury

Trzeba odejść od zbytniego formalizmu prawnego, bo on gubi funkcję ochronną prawa – mówi Katarzyna Wesołowska-Zbudniewek, sędzia SO w Łodzi.

Pro

Dziecko jako podmiot

Punktem wyjścia dla dobrego prawa i wypracowania odpowiedniej praktyki jest postawienie dziecka w centralnym punkcie zainteresowania. Musi ono stać się podmiotem, a nie przedmiotem gry dorosłych. Problemem jest to, że aby móc podejmować trafne działania w sprawie dziecka trzeba spełniać dwa podstawowe warunki: mieć bliski, bezpośredni wgląd w jego sytuację i posiadać kompetencje do podejmowania decyzji. W naszym systemie pierwszy z warunków spełniają organy pomocy społecznej i kuratorzy, którzy jednak nie mają kompetencji decyzyjnych. Ma je sąd, przy czym jego działania ograniczają sztywne procedury, a nadto pozostaje on w faktycznym oddaleniu od młodych osób, o których losach decyduje.

Sędziowie z definicji są powołani do rozstrzygania sporów prawnych. Nie są przygotowywani do pracy z rodziną, nie są psychologami, nie mają podstaw pedagogicznych czy socjologicznych. Naturalnie mogą mieć i często mają, rozległą w tej dziedzinie wiedzę, która wraz z doświadczeniem zawodowym i życiowym daje im szerokie kompetencje. Nadal są jednak przede wszystkim prawnikami, których aktywność w sprawach publicznoprawnej ochrony małoletnich powinna z zasady uruchamiać się na zupełnie innymi etapie postępowania, a mianowicie wówczas, gdy dochodzi do sporu pomiędzy decyzją organu społecznego, a rodzicem, lub wtedy gdy konieczne jest zastosowanie najdalej idącego środka ochrony, jakim jest zabranie dziecka z domu. Wówczas to dopiero głos powinien zabrać sąd, i to w procedurze opartej na modelu kontradyktoryjnym, w którym całość dowodów i argumentacji za stosowaniem (bądź niestosowaniem) danego środka dostarcza sądowi będący stroną postępowania organ społeczny.

Dobre służby socjalne

Funkcjonujących na świecie sprawdzonych, racjonalnych i skutecznych modeli ochrony dzieci jest wiele. Zawsze na pewnym etapie postępowania prowadzonego przez służby do głosu dochodzi sąd, jednak zasadniczo nie wcześniej, niż z chwilą zabierania dziecka z domu, a czasami dopiero na etapie odwołania od tej najdalej idącej ingerencji. Instytucja kuratorów sądowych nie istnieje – ich zadania wykonują służby. Aby odejść od osobliwego, niesprawdzającego się polskiego systemu sądowo-kuratorskiego wystarczyłoby sięgnąć po któryś z nich; nie trzeba wyważać otwartych drzwi.

Podobnie jak o wymierzaniu podatków, przyznawaniu świadczeń z ubezpieczeń społecznych czy wydawaniu pozwoleń na budowę decydują wyspecjalizowane urzędy (a dopiero w przypadku zaawansowanego sporu - sądy), tak samo nie ma przeszkód, by o sprawach ochrony dzieci w podstawowym zakresie decydowali wyszkoleni w tym kierunku pracownicy urzędów socjalnych, w tym psychologowie, pedagodzy i osoby o doświadczeniu kuratorskim. Zwłaszcza gdy realizują zadania zespołowo, a decyzje podejmują kolegialnie. Tak jak to funkcjonuje na świecie, gdzie najwyraźniej osiąga lepsze efekty niż u nas.

Niestety, poza silnym przyzwyczajeniem istnieje w polskiej świadomości jeszcze inna przeszkoda – to czarny PR stworzony zagranicznym organom pomocy dzieciom przez polskie media, w których na dobre zagościł obraz „złych służb socjalnych” zabierających rodzicom ich latorośle już za wymierzonego klapsa czy podniesienie głosu. Negatywny wizerunek zagranicznych służb o źle kojarzących się nazwach dość solidnie ugruntował się nie tylko wśród mniej wyedukowanych warstw społecznych, ale też w środowiskach osób wykształconych, w tym także prawników. Pomimo tego, że raporty społeczne i decyzje wydawane przez obce organy w indywidualnych sprawach dzieci zazwyczaj pokazują ogrom pracy włożony w dogłębne, rzetelne i wieloaspektowe rozpoznanie problemu, nieufność po stronie polskiej znajduje swoje odzwierciedlenie również w decyzjach sądów rodzinnych. Każda potrzeba wyegzekwowania zagranicznego orzeczenia w Polsce (zgodnie z przyjętymi przez nasz kraj umowami międzynarodowymi) spotyka się z obawami i niechęcią sądów. Istnieją tymczasem przypadki, w których odmowa wykonania przez polski sąd obcego orzeczenia skutkowała ostatecznie wielką krzywdą dziecka.