Zgodnie z art. 444 § 2 kc, jeżeli poszkodowany (pacjent) utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty. Zdolność do pracy w tym przypadku należy utożsamiać z możliwością, potencjałem, a nawet szansą wykonywania pracy zarobkowej (w tym prowadzenia działalności gospodarczej (por. A. Olejniczak, w: A. Kidyba, Kodeks cywilny. Komentarz. Zobowiązania. Część szczególna, t.3, Warszawa 2014, s. 554). Następstwa te powinny mieć charakter relatywnie trwały, aczkolwiek niekoniecznie nieodwracalny (wyr. SN z 7 maja 1998 r., III CKU 18/98, Legalis).
Zwiększenie się potrzeb poszkodowanego stanowi szkodę przyszłą, wyrażającą się w stale powtarzających się wydatkach na ich zaspokojenie, np. konieczność stałego leczenia, zabiegów, kuracji, opieki osób trzecich, specjalnego odżywiania (wyr. SA w Katowicach z 24 maja 1996 r., III APr 7/96, OSA 1997, z. 6, poz. 18).
Z kolei zgodnie z art. 447 kc z ważnych powodów sąd może na żądanie poszkodowanego przyznać mu zamiast renty lub jej części odszkodowanie jednorazowe. Sytuacja taka ma miejsce, gdy poszkodowany stał się inwalidą, a przyznanie jednorazowego odszkodowania ułatwi mu np. wykonywanie nowego zawodu. Dotyczy to sytuacji, w której poszkodowany musi planować poniesienie większych wydatków mających na celu zmniejszenie zakresu doznawanych przez niego przyszłych uszczerbków majątkowych (np. zakup potrzebnego sprzętu medycznego pozwalającego na zmniejszenie kosztów opieki nad niepełnosprawnym poszkodowanym czy na rozpoczęcie działalności gospodarczej, której prowadzenie pozwoli poszkodowanemu na samodzielne zarobkowanie (wyr. SN z 15 grudnia 1998 r., II UKN 604/98, Legalis). Wysokość świadczeń jednorazowych przyznawanych w miejsce renty powinna uwzględniać wysokość należnych rat rentowych i przypuszczalny okres trwania obowiązku jej wypłacenia.
4. Jednorazowe świadczenie pieniężne tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę
Zgodnie z art. 445 § 1 kc w sytuacji, gdy poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, istnieje możliwość przyznania przez sąd poszkodowanemu (pacjentowi) odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. W orzecznictwie jako krzywdę przeważnie postrzega się skutki naruszenia dóbr osobistych poszkodowanego, jak „cierpienie”, w tym ból, a także „cierpienia psychiczne”, „negatywne przeżycia psychiczne” lub „ujemne uczucia” (np. wyr.: SA w Krakowie z 28 września 2018 r., I ACa 1568/17, Legalis; SA w Katowicach z 26 stycznia 2018 r., I ACa 804/17, Legalis; SA w Szczecinie z 14 września 2017 r., I ACa 318/17, Legalis).
W orzecznictwie przyjęto, że zaburzenia w funkcjonowaniu organizmu, polegające na rozchwianiu emocjonalnym i znoszeniu cierpień psychicznych, spowodowane udzieleniem pacjentowi w wyniku popełnionych błędów diagnostycznych sprzecznych informacji o stanie jego zdrowia i podejmowaniem wzajemnie wykluczających się metod leczniczych, mogą być uznane za wywołanie rozstroju zdrowia i uzasadniać przyznanie zadośćuczynienia za doznaną w wyniku tego krzywdę. Sąd Najwyższy uznał, że zaburzenia te nie muszą mieć charakteru trwałego, mogą być przemijające (wyr. SN z 20 marca 2002 r., V CKN 909/00, Prok. i Pr.-wkł. 2003, Nr 2, s. 39).
Na rozmiar krzywdy mogą mieć wpływ rozmaite okoliczności, do których – oprócz natężenia doznawanych przez poszkodowanego cierpień – należą m.in. rodzaj naruszonego dobra osobistego, stopień winy sprawcy (wyr. SN z 16 kwietnia 2002 r., V CKN 1010/00, Legalis; por. też wyroki: SN z 19 sierpnia 1980 r., IV CR 283/80, Legalis; SN z 8 października 2020 r., II CSK 766/18, Legalis), czas trwania cierpień poszkodowanego czy ujemne skutki zdrowotne, jakie będzie on zmuszony znosić w przyszłości (wyr. SN z 29 września 2004 r., II CK 531/03, Legalis). Z tego też względu zadośćuczynienie nie może być symboliczne, musi mieć charakter kompensacyjny, wobec czego musi przedstawiać ekonomicznie odczuwalną wartość i spełniać funkcję represyjną wobec sprawcy szkody.
5. Zadośćuczynienie pieniężne za naruszenie dobra osobistego
Ustawodawca przewiduje także w art. 4 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (dalej „UPP”), że w razie zawinionego naruszenia praw pacjenta, gwarantowanych w UPP, takich jak dostęp do dokumentacji medycznej, do ochrony danych, do świadczeń zdrowotnych, do informacji, do wyrażania zgody na interwencje medyczną, do godności, sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 kc. Sąd może na żądanie najbliższego członka rodziny, innego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez nich cel społeczny na podstawie art. 448 kc także w przypadku zawinionego naruszenia prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności.
Roszczenia tego dochodzić można niezależnie od treści innych roszczeń związanych ze skutkami błędu lekarskiego.
6. Zadośćuczynienie pieniężne dla najbliższych członków rodziny poszkodowanego
Ustawą z 24 czerwca 2021 r. nowelizującą kodeks cywilny (nowelizacja weszła w życie 19 września 2021 r.; DzU z 2021 r., poz. 1509) dodano do kc art. 4462, w którym ustawodawca sformułował uprawnienie dla najbliższych członków rodziny poszkodowanego do domagania się zadośćuczynienia pieniężnego za naruszenie więzi rodzinnej. Zgodnie z przywołanym przepisem w razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Pomoc i poszanowanie godności, czyli jakie prawa powinien znać każdy pacjent
Każdemu pacjentowi przysługują prawa zagwarantowane ustawą. To m.in.: prawo do świadczeń zdrowotnych zgodnie z aktualną wiedzą, prawo do natychmiastowego udzielenia pomocy medycznej ze względu na zagrożenie życia lub zdrowia, prawo do informacji o stanie zdrowia oraz rodzaju i zakresie udzielanych świadczeń, prawo do poszanowania jego intymności i godności.
Uzasadnieniem dla tego roszczenia może być sytuacja, w której pacjent wskutek zastosowanego postępowania diagnostyczno-terapeutycznego nie jest w stanie utrzymywać lub rozwijać relacji z członkami swojej rodziny. Jest to kwestia emocjonalna, psychologiczna lub społeczna, która może mieć negatywny wpływ na dobrostan psychiczny i emocjonalny danej osoby lub jej bliskich, np. wejście pacjenta w stan wegetatywny. W tym przypadku na bliskich pacjenta spoczywa obowiązek udowodnienia, że relacje rodzinne uległy pogorszeniu lub zmianie w wyniku szkody.
Jak sformułować żądanie?
Z perspektywy pacjenta dla uzyskania satysfakcjonującego go merytorycznego rozstrzygnięcia najistotniejsze jest umiejętne sformułowanie roszczenia. Pacjent musi określić:
- jaki jest skutek błędnego w jego ocenie postępowania personelu medycznego, tj., czy doszło do uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub zakażenia, a w przypadku dochodzenia roszczeń przez spadkobierców pacjenta – powiązanie zdarzenia z jego śmiercią;
- jaka jest przyczyna doznanej szkody, tj., które dokładnie postępowanie personelu medycznego zdaniem pacjenta przyczyniło się do wyrządzenia szkody;
- kiedy miało miejsce zdarzenie;
- kiedy pacjent dowiedział się o wyrządzonej szkodzie, np., kiedy pacjent uzyskał informację o tym, że zabieg operacyjny przeprowadzony był w sposób niezgodny z aktualną wiedzą medyczną lub że przyczynił się do wyrządzenia pacjentowi szkody;
- zaistnienie prawdopodobieństwa istnienia związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy postępowaniem personelu medycznego a wyrządzoną szkodą.
Kto odpowiada: szpital czy lekarz?
Odpowiedź na tak zadane pytanie uzależniona jest od tego, jaki stosunek cywilnoprawny łączy profesjonalistę medycznego z podmiotem leczniczym, w którym udzielano świadczeń zdrowotnych (>patrz tabela str. 14).
Kogo powinien pozwać pacjent?
Pacjent na etapie formułowania swoich żądań nie posiada wiedzy w zakresie tego, czy odpowiedzialność cywilną poniesie osoba wykonująca zawód medyczny, udzielająca mu świadczeń zdrowotnych, wskutek czego doznał szkody. Pacjent może de facto pozwać trzy podmioty:
- lekarza,
- podmiot leczniczy,
- ubezpieczyciela podmiotu leczniczego.
W praktyce najczęściej dochodzi do sytuacji, w której pacjent pozywa podmiot leczniczy, w którym doszło do wyrządzenia szkody.
Elementy pozwu
Niezależnie od tego, przeciwko komu kierowany jest pozew, musi on zawierać:
- oznaczenie sądu, do którego jest kierowany,
- oznaczenie stron wraz z danymi adresowymi,
- dane pełnomocnika,
- oznaczenie rodzaju pisma,
- osnowę wniosku lub oświadczenia, dokładne określenie żądania,
- oznaczenie daty wymagalności roszczenia w sprawach o zasądzenie roszczenia,
- informację, czy strony podjęły próbę mediacji lub innego pozasądowego sposobu rozwiązania sporu,
- wartość przedmiotu sporu,
- uzasadnienie,
- listę załączników,
- podpis.
Dodatkowo pozew może zawierać:
- wnioski o: zabezpieczenie powództwa; nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności; przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda,
- wnioski służące do przygotowania rozprawy, a w szczególności wnioski o: wezwanie na rozprawę wskazanych przez powoda świadków i biegłych; dokonanie oględzin; polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, a potrzebnego do przeprowadzenia dowodu lub przedmiotu oględzin;
- zażądanie dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich, wraz z uprawdopodobnieniem, że strona sama nie może ich uzyskać
Do każdego pisma procesowego należy dołączyć jego odpisy i odpisy załączników dla doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom. Jeżeli w sądzie nie złożono załączników w oryginale, należy dołączyć po jednym odpisie każdego załącznika do akt sądowych. Istnieje także konieczność dołączenia dowodu uiszczenia opłaty od pozwu oraz (jeśli powód jest reprezentowany przez pełnomocnika) dowodu uiszczenia opłaty skarbowej.
Opłata od pozwu
Z uwagi na odpłatność wymiaru sprawiedliwości wnoszący pozew pacjent powinien uiścić należną opłatę. Wyjątkiem są sytuacje, w których pacjent uzyskał zwolnienie od obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. W sprawach o prawa majątkowe pobiera się od pisma opłatę stałą ustaloną według wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu w wysokości od 30 do 1 tys. zł lub opłatę stosunkową (procentową), stanowiącą 5 proc. wartości przedmiotu sporu (przy WPS powyżej 20 tys. zł), nie więcej jednak niż 200 tys. zł.
Jeżeli pozew wnoszony jest przez pełnomocnika, istnieje konieczność uiszczenia opłaty skarbowej od pełnomocnictwa w wysokości 17 zł.
Ciężar dowodu
Ciężar dowodu spoczywa na pacjencie, który występuje z powództwem (art. 6 kc). Oznacza to, że pacjent musi udowodnić podstawy swojego roszczenia, jak również winę lekarza, a na lekarzu ciąży obowiązek udowodnienia, że jego działanie w udzieleniu świadczenia zdrowotnego było zgodne z zasadami wiedzy medycznej i wypełnił je należycie.
Przy odpowiedzialności kontraktowej pacjent ma obowiązek udowodnienia faktu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy zawartej pomiędzy nim a lekarzem, powstania szkody oraz związku przyczynowego. Z kolei lekarz, chcąc uwolnić się od odpowiedzialności, musi obalić domniemanie winy, jakie na nim ciąży.
Przy odpowiedzialności deliktowej na pacjencie ciąży obowiązek udowodnienia wszystkich przesłanek odpowiedzialności. Musi on wykazać istnienie szkody, jej rozmiary, związek przyczynowy pomiędzy czynem lekarza a powstałą szkodą oraz – co stanowi fundamentalną różnicę w stosunku do reżimu kontraktowego – wystąpienie winy sprawcy zarówno, jeśli chodzi o element obiektywny, jak i subiektywny.
Przedawnienie roszczeń
Przedawnienie roszczeń stanowi instytucję prawa cywilnego wykluczającą możliwość skutecznego dochodzenia roszczeń przez wierzyciela (pacjenta) w przypadku upływu czasu określonego w ustawie co do wykonania przez uprawniony podmiot przysługujących mu praw i obowiązków. Instytucja przedawnienia obejmuje swoim zakresem zarówno roszczenia majątkowe (tj. odszkodowania czy też renty), jak i roszczenia niemajątkowe (tj. roszczenia o zadośćuczynienie).
W przypadku tzw. błędów medycznych rozróżniamy zasadniczo cztery rodzaje postępowania, do których stosuje się różne przepisy, co skutkuje odrębnymi przepisami w przedmiocie przedawnienia roszczeń, tj.:
- przed sądem cywilnym – co do zasady trzy lata od momentu, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia;
- przed zakładem ubezpieczeń szpitala lub lekarza – trzy lata;
- przed wojewódzką komisją ds. orzekania o zdarzeniach medycznych (możliwość złożenia wniosku 6 grudnia 2023 r.) – jeden rok od dnia, w którym podmiot składający wniosek dowiedział się o zakażeniu, uszkodzeniu ciała lub rozstroju zdrowia, albo nastąpiła śmierć pacjenta (nie dłużej niż trzy lata od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie skutkujące zakażeniem, uszkodzeniem ciała lub rozstrojem zdrowia albo śmiercią pacjenta)
- w postępowaniu o uzyskanie świadczenia z Funduszu Kompensacyjnego Zdarzeń Medycznych – jeden rok od dnia, kiedy wnioskodawca dowiedział się o zakażeniu, uszkodzeniu ciała, rozstroju zdrowia czy śmierci pacjenta, przy czym termin ten nie może być dłuższy niż trzy lata od zdarzenia wywołującego powyższe skutki.
Terminy przedawnienia mają charakter bezwzględnie obowiązujący i nie mogą być zmienione. Zgodnie z art. 119 kc terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną.
Na bieg tych terminów mają jednak wpływ zdarzenia powodujące ich zawieszenie (np. siła wyższa) lub przerwanie. Zgodnie z art. 123 kc bieg przedawnienia przerywa się:
- przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;
- przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje,
- przez wszczęcie mediacji.
WAŻNE!
Roszczenia poszkodowanego pacjenta za błędy medyczne co do zasady ulegną przedawnieniu z upływem trzech lat od momentu, w którym dowiedział się on o szkodzie i o osobie odpowiedzialnej.
dr Aleksandra Klich radca prawny, Mazurkiewicz Cieszyński Mazuro i Wspólnicy Adwokaci i Radcowie Prawni sp. k.
>Rodzaj żądania | Podstawa prawna | Rodzaj żądania |
Uwagi praktyczne | Art. 363 KC | Zapłata odpowiedniej sumy pieniężnej lub przywrócenie stanu sprzed powstania szkody |
Roszczenie może obejmować wszelkie straty materialne, jakie poniósł poszkodowany pacjent w wyniku działania lub zaniedbania profesjonalisty medycznego, np. koszty leczenia, koszty rehabilitacji, opieki medycznej i inne wydatki związane ze szkodą. | Art. 444 § 1 KC | Jednorazowy zwrot kosztów |
Jest to roszczenie związane z koniecznością zapłaty „z góry” sumy potrzebnej na poniesienie kosztów leczenia. Może ono obejmować koszty zakupu leków i innych materiałów terapeutycznych. | Art. 444 § 2 KC Art. 447 KC | Renta |
Roszczenie przysługuje w sytuacji, gdy pacjent utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość. Obejmuje ono pacjenta, który nie może już wykonywać dotychczasowego zawodu albo nie ma możliwości dalszego rozwoju zawodowego. | Art. 445 KC | Jednorazowe świadczenie pieniężne tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę |
Kwota zadośćuczynienia jest zazwyczaj oparta na ocenie stopnia cierpienia lub naruszenia praw osobistych. | Art. 4 ust. 1 UPP w zw. z art. 448 KC | Zadośćuczynienie pieniężne za naruszenie dobra osobistego |
Może dochodzić go: 1) Pacjent w przypadku zawinionego naruszenia praw pacjenta 2) Małżonek pacjenta, jego krewni lub powinowaci do drugiego stopnia w linii prostej lub przedstawiciel ustawowy w razie zawinionego naruszenia prawa pacjenta do umierania w spokoju i godności | Art. 4462 KC | Zadośćuczynienie pieniężne dla najbliższych członków rodziny poszkodowanego |
Roszczenie przysługuje bliskim pacjenta, którzy z powodu wyrządzonej pacjentowi szkody za naruszenie więzi rodzinnej. |
>Podmiot odpowiedzialny | Rodzaj zatrudnienia lekarza w podmiocie leczniczym |
Zakres odpowiedzialności | Umowa o pracę |
Poprzez zawarcie umowy o pracę lekarz uzyskuje status pracownika, a co za tym idzie przywileje i obowiązki wynikające z kodeksu pracy. Lekarz zatrudniony na podstawie umowy o pracę nie poniesie odpowiedzialności cywilnej. Podmiot leczniczy, zawierając z pacjentem umowę, za powstałą szkodę u pacjenta wynikającą z niewłaściwego leczenia lub zaniechania odpowiedniego udzielenia świadczenia zdrowotnego przez zatrudniony personel medyczny ponosi odpowiedzialność kontraktową. Odpowiedzialność deliktowa związana z popełnieniem przez lekarza (pracownika) czynu niedozwolonego, który następnie przyczynił się do powstania szkody u pacjenta będzie wyłączona na podstawie art. 120 KP. To pracodawca ponosi odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez pracownika przy wykonywaniu przez niego obowiązków pracowniczych. | Kontrakt, umowa zlecenia |
Osoba wykonująca zawód medyczny na podstawie umowy-zlecenia czy kontraktu będzie ponosić odpowiedzialność solidarną z podmiotem leczniczym jako udzielającym zamówienia. Odpowiedzialność kontraktową poniesie podmiot leczniczy zatrudniający lekarza, który przyczynił się do powstania szkody w związku z brakiem leczenia lub podjęciem niewłaściwego leczenia. Podmiot leczniczy jest odpowiedzialny za swoich podwykonawców, którzy udzielają świadczeń zdrowotnych na podstawie umów cywilnoprawnych. | Jednoosobowa działalność gospodarcza |
W ramach jednoosobowej działalności lekarz wykonuje swój zawód we własnym imieniu i na własny rachunek. To lekarz ponosi odpowiedzialność. Lekarz udzielający świadczeń zdrowotnych w jednoosobowej działalności gospodarczej (prywatny gabinet) zawiera z pacjentem umowę na podstawie art. 750 KC. Do takiej umowy stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 734 i n. KC). |
