Mikołaj Małecki: Moc symbolu ukryta w pomniku

Znieważenie pomnika podobne jest do ataków skierowanych na obiekty fizyczne. Podobieństwo polega na sposobie działania sprawcy, który robi coś z samym pomnikiem lub w miejscu, w którym ten się znajduje. Pomnika jako obiektu z kamienia nie da się jednak znieważyć w sensie istotnym prawnie. Głaz o określonych gabarytach i artystycznym wyglądzie można co najwyżej uszkodzić albo ukraść. W ramach art. 261 k.k. nie chodzi jednak o uszkodzenie czyjejś rzeczy (to zupełnie inne przestępstwo), lecz o atak na inne dobro prawne „ukryte” w tym symbolu. Zachowanie sprawcy nie jest wymierzone dosłownie w obiekt z kamienia, lecz w ideę, dla której upamiętnienia powstał dany monument.

Pod szczególną ochroną

„Pomnik lub inne miejsce publiczne” – użycie w art. 261 k.k. wskazanej frazy oznacza, że szczególnej ochronie podlegają określone miejsca publiczne, których przykładem jest pomnik. Nie podlegają więc ochronie pomniki umieszczone poza miejscami publicznymi (pomniki prywatne lub znajdujące się w miejscu, które nie jest ogólnodostępne). Wszystkie miejsca i obiekty objęte omawianym przepisem muszą być urządzone w celu upamiętnienia zdarzenia historycznego lub uczczenia osoby. Nie każdy pomnik może więc zostać znieważony w sposób relewantny prawnie. Przykładem upamiętnienia zdarzenia historycznego jest pomnik ofiar katastrofy lotniczej w Smoleńsku. Ochronie podlega też pomnik urządzony w celu uczczenia osoby, np. znanej malarki czy pisarza. Nie podlega szczególnej ochronie pomnik urządzony w celu upamiętnienia zdarzeń niemających waloru zdarzenia historycznego ani obiektów innych niż realny człowiek, np. zwierząt, postaci mitycznych czy bohaterów filmowych.

Zawężenie art. 261 k.k. tylko do miejsc publicznych oraz wyłącznie do obiektów upamiętniających szeroko rozumianą historię dowodzi, że mamy do czynienia z ochroną specyficznego dobra. Sprawca ma godzić w wartości istotne publicznie, powszechnie czy nawet globalnie. „Upamiętnienie” i „uczczenie” to bardzo mocne słowa, odnoszące się do wyjątkowej troski o kwestie bezdyskusyjnie najwyższej wagi.

Pamięć godna czci

Zachowania znieważające wartości, jakie przechowuje pomnik, mogą mieć różny charakter. W grę wchodzi przewrócenie, przemieszczenie, uszkodzenie pomnika, umieszczenie czegoś na pomniku lub jego zakrycie, obsceniczne zachowanie względem pomnika w miejscu, gdzie znajduje się dany monument, nawet bez ingerencji w jego strukturę. Czynności sprawcy nie muszą pozostawiać trwałego śladu, by doszło do przestępstwa. Sprawca nie musi w ogóle dotykać pomnika w sensie fizycznym, gdy w jego towarzystwie wykona jakiś znieważający gest. Istotą omawianego przestępstwa nie jest ingerencja w przedmiot z kamienia, lecz atak na wartości, które on przekazuje. Penalizację zniszczenia cudzego mienia – w sensie uszczuplenia wartości ekonomicznej rzeczy – przewidują inne przepisy prawa karnego. Pamięci o poległych nie da się przeliczyć na złotówki. Krzywdy nie wyrządza się pomnikowi, lecz ludziom, którzy chcą przechować pamięć o osobach i wydarzeniach historycznych istotnych dla trwania narodu.

Symbole mówią często więcej niż tysiąc słów. W ten sposób „mówią” do nas pomniki. Skoro jednak chroniony jest symbol jako taki, utrata przez niego symbolicznej mocy pozbawia monument szczególnej ochrony prawnej. Obalenie takiego artefaktu w akcie obywatelskiego protestu może nawet nie być uznane za czyn karalny (kazus pomnika księdza Jankowskiego). Jeśli jednak ostentacyjne zachowanie w stosunku do pomnika przybiera postać niczym nieuzasadnionego wandalizmu, a skalany zostaje pomnik objęty opieką i czcią – w grę wchodzi odpowiedzialność karna. Pamięć o ofiarach rzezi na Woli, realnych ludziach i rzeczywistych, zbrodniczych zdarzeniach wymaga pielęgnowania, by zapobiegać powtórzeniu się historii.

Autor jest doktorem habilitowanym, wykładowcą Uniwersytetu Jagiellońskiego, prowadzi portal DogmatyKarnisty.pl