Judasz był socjalistą

Gdyby w historycznej krzyżówce znalazło się hasło z definicją: „bezpośrednio po II wojnie światowej prowadził w Polsce polityczną grę z komunistami”, większość miłośników Klio wpisałaby „Stanisław Mikołajczyk”. Wejście prezesa PSL do Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej w roli ministra rolnictwa i wicepremiera, próba budowy niezależnego ruchu ludowego, wreszcie ucieczka za granicę – to mniej lub bardziej, ale znane wydarzenia. Nieznana praktycznie jest za to rozgrywka, jaką z Bolesławem Bierutem, Wiesławem Gomułką i resztą prowadził Józef Cyrankiewicz.

Nim został „wiecznym premierem” (szefem rządu był łącznie przez dwie dekady; w latach 1947–1952 i 1954–1970), był jednym z liderów PPS i walczył o podmiotowość swojej partii. W przeciwieństwie do Mikołajczyka, jego gra zakończyła się osobistym powodzeniem: przez ponad 20 lat pełnił funkcję premiera i do końca życia znajdował się w elicie PRL. Problem w tym, że przy okazji doprowadził do likwidacji PPS i biernie się przyglądał, jak komuniści niszczą życie dziesiątkom niezłomnych socjalistów.

Czytaj więcej

Plus Minus

Emigracyjna wojna na górze

Polska przeżywała w swoich dziejach różne kohabitacje. Czasem mniej, czasem bardziej burzliwe, ale chyba żadna nie wiązała się z tak dramatycznymi okolicznościami jak ta naczelnego wodza Kazimierza Sosnkowskiego i premiera Stanisława Mikołajczyka.

Bohater z Auschwitz

Gdy Józef Cyrankiewicz wracał do Polski w maju 1945 r., koledzy z podziemnej Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość (PPS – WRN) zdążyli go już pochować. Socjaliści z Krakowa uczcili nawet minutą ciszy rzekomo zmarłego WRN-owca podczas jednego ze swoich konspiracyjnych posiedzeń. Gdyby ułożyć wówczas nekrolog poświęcony Cyrankiewiczowi, mógłby on brzmieć następująco: „Odszedł wieloletni działacz PPS i PPS – WRN oraz konspirator, który zorganizował m.in. akcję uwolnienia Jana Karskiego, przetrzymywanego przez Gestapo. Kandydat na stanowisko pierwszego zastępcy Delegata Rządu na Kraj oraz bohater ruchu oporu w obozie zagłady Auschwitz-Birkenau”. To wszystko prawda, ale gdzie informacja o wysługiwaniu się przyszłego „wiecznego premiera” Niemcom?

Czarna legenda Cyrankiewicza głosi, że w Oświęcimiu nie zachował nieskazitelnej postawy, wręcz przeciwnie – że intensywnie współpracował z nazistami. Od przekazywania złota i pieniędzy, które kradł więźniom (w tym zmarłym) po zaspokajanie seksualnych potrzeb obozowych funkcjonariuszy. Socjalista miał mianowicie być „selekcjonerem” wybierającym co atrakcyjniejsze kobiety, uwięzione przez Niemców, i oddającym je w ręce załogi. Gdy natomiast odmawiały seksu z oprawcami, czekała je komora gazowa.

Sęk w tym, że na te historie nie ma przekonujących dowodów. Istnieją za to liczne świadectwa, że Cyrankiewicz był autentycznym konspiratorem, który zasłużył się zwłaszcza poinformowaniem aliantów o niemieckich planach likwidacji Auschwitz-Birkenau. Zgodnie z nimi, obozowe obiekty miały być zrównane z ziemią, wszyscy więźniowie wymordowani, a następnie cały teren splantowany. Do zrealizowania tej zbrodniczej akcji został wyznaczony nadzorca komór gazowych i krematoriów Otto Moll. Likwidacja zostałaby zaś przeprowadzona przy wykorzystaniu zmotoryzowanych oddziałów SS, artylerii i sześciu bombowców.

Cyrankiewicz i jego współpracownik Stanisław Kłodziński wysłali we wrześniu 1944 r. gryps na ten temat do działaczki podziemia Teresy Lasockiej. Ta z kolei przekazała dramatyczne wieści do Kierownictwa Walki Cywilnej w Krakowie. Przez kolejnych pośredników informacja dotarła do rządu emigracyjnego w Londynie, który poprosił o interwencję zachodnich sojuszników. Efekt? Rządy brytyjski i amerykański wystosowały podobne oświadczenia grożące Niemcom najsurowszymi konsekwencjami w razie wcielenia w życie projektu zniszczenia obozu.

Jak naziści zareagowali na alianckie ostrzeżenia? Heinrich Himmler nakazał władzom KL Auschwitz wstrzymać mordowanie ludzi w komorach gazowych, a w listopadzie 1944 r. Niemcy rozpoczęli ich demontaż. O tym, że podwładni Himmlera byli zdolni do przeprowadzenia masakry w obozie, najlepiej świadczą zbrodnie zrealizowane w innych miejscach. Przykładowo, w więzieniu w Łodzi, nim wyzwolili je Sowieci, niemieccy funkcjonariusze wymordowali ok. 1500 osadzonych, rozstrzeliwując ich lub paląc żywcem (styczeń 1945 r.).

Czy więc więźniowie oświęcimscy zawdzięczają Cyrankiewiczowi i Kłodzińskiemu życie? Do pewnego stopnia tak, a żeby jeszcze skomplikować obraz, dodajmy, że w październiku 1944 r. nasz bohater (pseudonim Rot) otrzymał nominację na stanowisko dowódcy Armii Krajowej w Auschwitz.

Tak, ten sam człowiek, który zasłynął później słowami, że „Każdy [...], który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewien, że mu tę rękę władza odrąbie”, był o włos od stanięcia na czele AK w największym niemieckim obozie zagłady. Decyzję o jego powołaniu zablokował zastępca komendanta Inspektoratu AK Bielsko Stanisław Chybiński i warto zaznaczyć, że zrobił to na własną rękę (na dokumencie z nominacją dopisał komentarz „nieaktualne”). Dlaczego? Zdaniem dr. Roberta Spałka, badacza zajmującego się dziejami PRL, sceptycyzm Chybińskiego co do Cyrankiewicza wynikał ze skrajnej lewicowości „Rota”, ocierającej się już o komunizm, do tego połączonej z prosowieckością.

Na ile te zarzuty znajdowały odzwierciedlenie w rzeczywistości? W czasach II Rzeczypospolitej Cyrankiewicz prezentował niejednoznaczny stosunek do polskich komunistów. Z jednej strony według Lidii Ciołkoszowej, czołowej przedwojennej polityczki PPS, Cyrankiewicz nie wyobrażał sobie wówczas bratania się z KPP-owcami (działaczami Komunistycznej Partii Polski). Z drugiej – był zwolennikiem tzw. jednolitego frontu – szeroko zakrojonej współpracy ze wszystkimi siłami reprezentującymi robotników, w tym z KPP. W związku z tym, jako przedstawiciel krakowskiego PPS, negocjował np. z komunistami wspólne manifestacje z okazji Święta Pracy w 1935 r.

W latach II wojny światowej Cyrankiewicz jeszcze bardziej zbliżył się do skrajnej lewicy, i polskiej, i zagranicznej. Przywódcom PPS – WRN proponował skierowanie delegacji do Związku Radzieckiego, gdzie miałaby się spotkać z samym Stalinem i zaoferować mu działania wymierzone w III Rzeszę (partyzantka, wysadzanie torów itd.). Wreszcie, w obozie w Auschwitz współtworzył Grupę Bojową Oświęcim – międzynarodową konspirację zrzeszającą głównie socjalistów i komunistów.

Udaremniony spisek

Z Auschwitz-Birkenau Cyrankiewicz trafił do obozu w Mauthausen (Austria) i tu doczekał wyzwolenia. Nie zdecydował się na pozostanie za granicą, a po powrocie do Polski niemal od razu związał się z Polską Partią Socjalistyczną. Tę formację z przedwojenną PPS i PPS–WRN łączył jednak w zasadzie tylko szyld – komuniści przy wykorzystaniu usłużnych działaczy budowali bowiem atrapy znanych ugrupowań. Nie inaczej stało się z partią socjalistów, ale czy może dziwić, że przystąpił do niej „Rot”? Już w czasie wojny Cyrankiewicz dał się poznać jako zwolennik daleko posuniętej współpracy z „czerwonymi”. Zaskakiwać może tempo, w jakim przyszły „wieczny premier” dołączył do tzw. koncesjonowanej PPS – już 1 czerwca 1945 r. został członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW). Z drugiej strony, wydaje się, że przynajmniej przez jakiś czas prowadził grę z komunistami o względną niezależność formacji i szerzej – jakąś autonomię Polski wobec Kremla.

Zachowało się niewiele wypowiedzi Cyrankiewicza z pierwszych tygodni pobytu w kraju. Najważniejsze są prawdopodobnie słowa z rozmowy z Zygmuntem Zarembą, jednym z liderów PPS – WRN. „Rot” oświadczył mu, że po latach za obozowymi drutami pragnie włączyć się w życie publiczne, a najprostsza droga do tego wiedzie przez PPS, nawet jeśli jest to ugrupowanie do jakiegoś stopnia zależne od komunistycznej Polskiej Partii Robotniczej (PPR). No i sytuacja międzynarodowa – jak stwierdził, „Sojusznicy nas zdradzili. Nie mamy innej drogi, jak oprzeć się na Rosji. Dlatego przechodzę na tamtą stronę”.

Jak powiedział, tak zrobił – pod koniec maja spotkał się z Bolesławem Bierutem u niego w mieszkaniu w Warszawie. Kolejne awanse – po kilkunastu miesiącach Cyrankiewicz został sekretarzem generalnym nowej PPS, a w lutym 1947 r. premierem – mogłyby sugerować, że cieszy się zaufaniem polskich komunistów, a przede wszystkim Stalina.

Nie do końca tak jednak było – o dyktatorze ZSRR będzie jeszcze mowa. Tymczasem kluczowi politycy PPR, Roman Zambrowski, Jakub Berman, a niewykluczone, że i Władysław Gomułka, doszli w połowie 1946 r. do wniosku, że towarzysz Józef za bardzo im się stawia i należy jego oraz władze PPS wymienić na bardziej uległe. Pozyskali zatem grupę prokomunistycznych PPS-owców i polecili im dokonanie partyjnego zamachu stanu. Spiskowcy przystąpili gorliwie do działania, tylko zamiast użyć skalpela, zdecydowali się na przewrót z użyciem topora i to ich zgubiło. Zdecydowali się bowiem usunąć z partii Cyrankiewicza oraz innych decydentów: Henryka Wachowicza i Ryszarda Obraczkę, a tych ostatnich dodatkowo aresztować za „działalność antypaństwową”. Sekretarz generalny dowiedział się od innego członka CKW, Stanisława Piaskowskiego, z wyprzedzeniem o planach zamachowców i podjął niezbędne środki zaradcze.

W pierwszej kolejności zdecydował się zabezpieczyć warszawską siedzibę CKW (puczyści zamierzali przejąć ten budynek, a także redakcję partyjnego „Robotnika”). Przywódcy spisku, Stefan Matuszewski i Stanisław Skowroński, byli przy tym gotowi na użycie siły: w razie oporu do akcji mieli wkroczyć członkowie PPS-owskiej milicji, a nawet ubecy. Cyrankiewicz był jednak szybszy – przed gmachem CKW i w środku postawił uzbrojoną straż. Wszyscy wartownicy dysponowali pistoletami, a obiekt był pilnowany dodatkowo w nocy.

Zamachowcy stracili więc element zaskoczenia, a do reszty pogrążyła ich lekkomyślność Skowrońskiego, który pozostawił plan przewrotu w swoim sejmowym biurku (był posłem Krajowej Rady Narodowej). Notatki wykradł zaufany człowiek Cyrankiewicza i dzięki temu mógł się on zapoznać, punkt po punkcie, z kolejnymi krokami spiskowców. Zapiski jasno sugerowały, że grupa Matuszewskiego nie działa z własnej inicjatywy i stoją za nią najważniejsi PPR-owcy.

W związku z tym wzburzony polityk udał się po wyjaśnienia do Gomułki, a towarzysz „Wiesław” kategorycznie stwierdził, że nie ma pojęcia o spisku w PPS. Czy rzeczywiście? Wydaje się, że nawet jeśli Gomułka był wtajemniczony w działania Bermana i Zambrowskiego, to tylko częściowo – wiedział o możliwej zmianie władzy u socjalistów, ale niekoniecznie o scenariuszu siłowym.

Czytaj więcej

Plus Minus

Pana Marszałka walka z Trybunałem

Szkalowany, skatowany, uwięziony. Tak Herman Lieberman walczył o praworządność w sanacyjnej Polsce, bo ideał państwa prawa traktował śmiertelnie poważnie.

Tak czy siak, ostatecznie panowie doszli do porozumienia: Cyrankiewicz zapewnił o pełnej woli współpracy z komunistami, a „Wiesław” zapowiedział zaprzestanie rozgrywania PPS. W ten sposób Józef Cyrankiewicz zyskał wolną rękę i przystąpił do rozprawy z partyjnymi wrogami: usunął Matuszewskiego i Skowrońskiego z CKW, pozostałych zamachowców również nie ominęły szykany. Nasz bohater wzmocnił za to swoją pozycję w partii. W szeregach koncesjonowanych socjalistów uchodził za reprezentanta „centrum”, który nie miał wątpliwości co do sojuszów: wewnętrznego z PPR i zewnętrznego ze Związkiem Radzieckim. Zarazem jest przywiązany do odrębności PPS i odsuwa ewentualną perspektywę zjednoczenia z „czerwonymi” w bliżej nieokreśloną przyszłość.

Tę umiarkowaną, wątłą, ale jednak niezależną postawę Cyrankiewicz co jakiś czas manifestował i nic dziwnego, że budził tym irytację komunistów. Kilka przykładów: wypowiedzi na kongresie PPS akcentujące potrzebę pluralizmu partyjnego, trójsektorowości gospodarki (sektory państwowy, spółdzielczy i prywatny), rolę samorządu w państwie i utrzymywanie przez PPS kontaktu z zachodnimi partiami socjaldemokratycznymi (lipiec 1945 r.); poparcie dla rozmów PPS i PPR z PSL w sprawie koalicji wyborczej oraz sprzeciw wobec podejmowanych przez komunistów prób pozbycia się Stanisława Mikołajczyka z rządu (lipiec 1946 r. – na zebraniu tzw. szóstki międzypartyjnej, skupiającej najważniejszych polityków PPS i PPR, Cyrankiewicz przekonywał Gomułkę, Bermana i Zambrowskiego, że „za Mikołajczykiem stoją bezsprzecznie masy chłopskie i jego usunięcie oznaczałoby wprowadzenie dyktatury, na co PPS się nie może zgodzić”). Wreszcie, uczczenie okolicznościowym przemówieniem dziesiątej rocznicy śmierci Ignacego Daszyńskiego (listopad 1946 r. – Gomułce i ambasadorowi ZSRR zadeklarował: „Nie wyobrażam sobie PPS bez odwołania się do tradycji. Może więc powinienem rozwiązać swoją partię”).

Soczi, Stalin i gra pozorów

Czy późniejszy premier autentycznie wierzył, że w Polsce, z aparatem bezpieczeństwa pod kontrolą komunistów i stacjonującą od Bałtyku po Tatry Armią Czerwoną (radziecką), da się utrzymać system wielopartyjny, kilkusektorową gospodarkę itp.? Był na tyle inteligentnym politykiem, że zapewne nie – zresztą w rozmowie z polską emigracją w Londynie (maj 1946 r., do Wielkiej Brytanii przyjechał na zjazd europejskich socjalistów) otwarcie przyznał, że o klasycznie rozumianej demokracji nad Wisłą nie ma mowy.

„W razie zastosowania u nas »demokracji formalnej« (demokracji, takiej jak w krajach Europy Zachodniej – red.) dzisiejsi mówcy (reprezentanci koncesjonowanej PPS na zjeździe socjalistów) nie byliby gośćmi w Londynie, lecz emigrantami politycznymi” – słowa Cyrankiewicza mówią same za siebie. Bohater tego tekstu wierzył jednak, że możliwe jest zachowanie przez nasz kraj pewnego zakresu swobody wewnętrznej i zewnętrznej, przy zgodzie na podległość wobec Związku Radzieckiego.

Do tego natomiast potrzebne były przyjazne stosunki z Józefem Stalinem. No właśnie, a jak sowiecki dyktator traktował Cyrankiewicza i innych PPS-owców? Zacznijmy od tego, że socjaliści nie bali się odważnych wystąpień wobec kremlowskiego satrapy. Takich, jak w sierpniu 1946 r., gdy trójka: Cyrankiewicz, Stanisław Szwalbe i Edward Osóbka-Morawski (ówczesny premier) domagała się od niego jednoznacznej deklaracji, że w Polsce nie będzie monopolu politycznego komunistów. Polacy przekonywali też, że należy przyznać mikołajczykowskiemu PSL-owi „rzetelną” liczbę miejsc w Sejmie, aby uniknąć wojny domowej.

Mało tego, Osóbka-Morawski nie pozostawił suchej nitki na Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego. Oznajmił Stalinowi, że ubecy to „element zdemoralizowany i przestępczy”, który „nadużywa władzy i terroryzuje ludność”. Przywódca ZSRR wysłuchał tego wszystkiego ze spokojem, po czym stwierdził, że porozumienie z PSL-em jest wykluczone, ale o innych kwestiach można dyskutować.

Kilka miesięcy później, w listopadzie, generalissimus odnosił się do Cyrankiewicza i reszty z jeszcze większym zrozumieniem, by nie rzec – sympatią. Delegacje PPS i PPR przyleciały wówczas do Soczi nad Morzem Czarnym (Stalin przebywał tam na urlopie), aby dyktator rozstrzygnął sporne kwestie między nimi. W trakcie narady „wódz światowego proletariatu” zdawał się trzymać stronę socjalistów, a prawdziwy pokaz serdeczności zaprezentował podczas późniejszej kolacji. Między kawiorem, łososiem i wódką przeszedł z Cyrankiewiczem na „ty”, wypił z nim kilka, jeśli nie kilkanaście kieliszków i gawędził niczym stary znajomy. Na koniec wizyty dał zaś w prezencie Cyrankiewiczowi i innym PPS-owcom mandarynki.

Czyżby idylla? Nic bardziej mylnego – prawdziwy stosunek do „Rota” i jego towarzyszy Stalin ujawnił w rozmowie z Bierutem: „Ich (PPS) stanowisko wobec was jest wrogie. Morawski to głupiec i poszedł chętnie z »żulikami« takimi jak Szwalbe i Cyrankiewicz, (...). PPS-owcy zdradzą was przy pierwszej okazji – nie można na nich liczyć”.

Grabarz polskiego socjalizmu

Tymczasem w grudniu 1947 r. odbył się we Wrocławiu kolejny kongres PPS, który przyniósł sekretarzowi generalnemu chyba apogeum popularności w partii. W obecności komunistów, m.in. Gomułki i Bermana, pozwolił sobie bowiem na odważne słowa: „udowodnimy, że Polska Partia Socjalistyczna jest i będzie narodowi polskiemu potrzebna”. Zebrani potraktowali wypowiedź Cyrankiewicza nie tylko jako podkreślenie swojej odrębności, ale wręcz rzucenie wyzwania PPR. Jak zapisał Osóbka-Morawski: „ogarnął ich (delegatów) szał. Wszyscy wstali i zaśpiewali potężnie »Czerwony sztandar«”.

Działacze byli do tego stopnia pewni utrzymania niezależności, że powołali nawet komisję do opracowania nowego programu formacji. Tylko cóż z tego, gdy historia ruszyła z kopyta, a właściwie ruszył ją Stalin, który uznał, że czas zlikwidować partie socjalistyczne w krajach bloku wschodniego i postawić na jednopartyjne dyktatury komunistów.

Sowieckiemu przywódcy PPS była potrzebna do odsunięcia PSL na boczny tor i uwiarygodnienia komunistów wobec polskiego społeczeństwa. Gdy zaś te cele osiągnął, nadeszła pora na zakończenie gry pozorów. Tym bardziej że po sfałszowanych wyborach do Sejmu (styczeń 1947 r.) i ucieczce Mikołajczyka z kraju (październik 1947 r.) część ludowców zasiliła szeregi socjalistów, licząc że to ugrupowanie Cyrankiewicza stanie się nową siłą opozycyjną. Nie było mu to jednak dane.

Kiedy nasz bohater dowiedział się o planie Stalina na „zjednoczenie PPS i PPR”, a raczej wchłonięcie jednych przez drugich? Biografowie sugerują, że nastąpiło to w styczniu 1948 r., gdy jako premier negocjował w Moskwie warunki nowej umowy handlowej Polska – ZSRR. Dodajmy, że władcy Kremla mało było osobistego dyktatu, w lutym na jego polecenie z Cyrankiewiczem rozmówił się Bierut żądający jak najszybszego „zjednoczenia”.