Demograf: Czeka nas półwiecze rządów pań

Plus Minus: „Niepłodne kobiety odebrały władzę płodnym mężczyznom i trzeba się do tego przyzwyczaić, to się nie zmieni”, stwierdził pan niedawno w mediach społecznościowych. A że śledzi pana liczne grono, chociażby użytkownicy „Wielkiej Genealogii Minakowskiego”, rzecz nie przeszła bez echa. Jak pan to wyliczył?

Dobrze, że pani mówi „wyliczył”. Często ludzie wolą się kłócić o kwestie społeczne, filozoficzne czy kulturowe, zamiast po prostu policzyć. Tak jakby humanistyką zajmowali się wyłącznie ludzie, którzy w szkole bali się matematyki. Chętnie pokażę, że jak się dobrze policzy, to będziemy mieli odpowiedź na takie pytania, jak sensowność programu 800+ i zapłodnienia in vitro, dobór kanonu lektur szkolnych i polityki imigracyjnej, wiek emerytalny i szanse zbudowania dużej armii. Odpowiedź na te wszystkie pytania daje demografia historyczna, ale trzeba umieć ją dobrze zapytać i mieć do tego dane. I ja te dane mam.

Właśnie ukazał się mój naukowy artykuł na ten temat: „Sex and mortality” („Płeć i śmiertelność”). Bo to wszystko zależy od relacji między seksem i śmiercią… Zacząłem od śmierci – przejrzałem wszystkie główne polskie gazety z lat 1845–1939 (ponad milion stron) i wyciąłem z nich wszystkie nekrologi (prawie pół miliona). Spisałem, ile lat mieli ludzie, umierając, i jak to się zmieniało w kolejnych dziesięcioleciach. A potem zacząłem się bawić, robiąc różne wykresy, na przykład w rozbiciu na płeć. I wtedy zrozumiałem, że religia czy lepiej powiedzieć – religijność – nie ma już przed sobą wielkiej przyszłości. Religie ukształtowały się w czasach, gdy 30-latka wiedziała, że za miesiąc może już być w grobie, a dziś ma prawo być pewna, że przed nią 50 lat życia i nie ma sensu myśleć o śmierci. Gdzie tu miejsce na eschatologię?

Czytaj więcej

Plus Minus

Jak mówi mózg?

Czatboty, systemy oparte na modelach językowych, powszechnie utożsamiane ze sztuczną inteligencją, mają jedno poważne ograniczenie, które pozwala odmówić im miana „inteligencji”. Otóż nie potrafią się między sobą komunikować. A raczej do niedawna nie potrafiły.

Przełom w demografii nastąpił, kiedy Sienkiewicz, Prus i Orzeszkowa byli młodzi 

Setki tysięcy danych robią wrażenie, aczkolwiek czas ich pochodzenia jest dość odległy. A że wnioski wbijają w fotel, to ja jednak poproszę po kolei opowiedzieć, jak pan do tego doszedł. Co widać na wykresach?

Zacznijmy od tego, że kiedy mówimy o demografii, straszymy spadkiem liczby dzieci, i myślimy, skąd importować pracowników, żeby ZUS nie zbankrutował, to zwykle ograniczamy się do danych z ostatnich 30 lat, ewentualnie, jak dobrze pójdzie – to od 1945 roku i „powojennego wyżu demograficznego”. Politykom się wydaje, że uchwalą jedną ustawę i będzie cud. Tymczasem okazuje się – jak chociażby w moich ostatnich badaniach – że naprawdę wielkie rzeczy w demografii stały się już wcześniej, tak pomiędzy Wiosną Ludów a dwudziestoleciem międzywojennym. To był czas realnego demograficznego przewrotu, którego ani wojna, ani komunizm nie zdołały już zniwelować. Teraz mamy już tylko konsekwencje tego, co się stało, gdy Sienkiewicz, Prus i Orzeszkowa byli młodzi.

Gdy dzisiaj rysujemy diagram śmiertelności, to dla mężczyzn i kobiet ma on kształt dużego „P”. Ludzie sobie bezpiecznie żyją, po czym dożywają emerytury i zaczynają umierać: mężczyźni trochę wcześniej, kobiety trochę później. Mało kto umiera przed sześćdziesiątką, ale za to setki prawie nikt nie dożywa. I wszystkim się wydaje, że tak zawsze było, tylko że ogólnie bardziej to przypominało literę „D”: niektórzy dożywali późnej starości, ale ogólnie umierało się młodziej.

Tymczasem dane, które właśnie opublikowałem, pokazują, że dawniej było zupełnie inaczej. Tylko że aby je zobaczyć, trzeba najpierw zapomnieć o dzieciach. Od początku ludzkości do połowy XIX w. umierało bardzo dużo dzieci i ich zgony zupełnie przesłaniają nam obraz. Jeżeli weźmiemy pod uwagę osoby, które przeżyły pierwsze pięć lat życia, to co zobaczymy? Otóż zobaczymy, że diagram dla mężczyzn około roku 1850 wyglądał… jak dzisiaj. Podobnie jak dzisiaj, zdarzali się mężczyźni dożywający setki, ale ów brzuszek w dużym „P” najbardziej był wysunięty dla przedziału 66–70 lat. Owszem, 30- i 40-latkowie umierali znacznie częściej niż dzisiaj, ale mimo wszystko w nekrologach mężczyzn dominują ludzie w wieku 55–80 lat.

Za to wykres dla kobiet umierających około 1845–1860 r. wywraca zupełnie nasze pojęcie o tym, czym była kiedyś śmierć. Bo ma on kształt litery „B”. W dodatku dolny brzuszek wystaje w nim bardziej niż górny! Potem się to zmienia, dolny „brzuszek” tego „B” maleje, ale wcięcie trzyma się dokładnie w tym samym miejscu – to wiek 40–45 lat, czyli czas, gdy kobieta przechodzi z wieku płodnego w bezpłodny. Menopauza. Najbezpieczniejszy okres w życiu dorosłej kobiety w Polsce aż do II wojny światowej. A od kiedy tak było? Wydaje się, że od zawsze, odkąd powstała ludzkość, tylko nie mieliśmy dotąd danych, żeby to dobrze zwizualizować, więc trudno to było zauważyć.

Szczegóły mojej metody opisałem w czasopiśmie naukowym „Przeszłość Demograficzna Polski”, a rzecz cała powstała podczas mojej pracy nad kolejna bazą danych, nazwaną „Nekrologią”. Projekt ten pochłonął mi trzy lata życia, bo wymusił przejrzenie ponad miliona stron gazet wydanych we wspomnianym wcześniej niemal stuleciu. Pochodziły z sześciu tytułów prasowych ze wszystkich trzech zaborów („Dziennik Warszawski”, „Dziennik Poznański”, krakowskie „Czas” i „Ilustrowany Kurier Codzienny”, „Słowo Wileńskie” – wszystkie do sierpnia 1939 r. – i „Dziennik Kijowski” – do 1918 r.). A milion stron gazet to mniej więcej tyle, że gdyby je standardowo na drukarce wydrukować dwustronnie w formacie A4, to zajęłyby pięciometrowej szerokości regał wysoki od podłogi do sufitu.

Z tego miliona stron „wyciąłem” 470 tys. nekrologów oraz wzmianek typu zawiadomienia o zgonach. Zacząłem swe badanie od roku 1845 właśnie dlatego, że wtedy zaczęły się one pojawiać w formie jakiegoś akapitu w tekście, potem ramki, którą znamy i dziś, mniej lub bardziej ozdobnej w prasie (na owe czasy wysokonakładowej). Chciałem pierwotnie po prostu zebrać dane na temat wszystkich ludzi, o których pisały gazety. Dzięki temu udało się zrekonstruować grupę społeczną nazwaną przeze mnie „klasą drukowaną”. Byli to bowiem ludzie nie tylko umiejący czytać i pisać – grupa ta zatem z czasem i likwidacją analfabetyzmu się poszerzała – ale uczestniczący w powstawaniu prasy także czynnie, chociażby zamieszczając nekrologi. Uważam zatem, że (proporcjonalnie do wielkości populacji) grupa owa dynamicznie się nie rozrastała, była dość stabilna. To byli zatem ludzie z przełomu wieków XIX i XX, którzy używali gazet, jak my dziś używamy mediów społecznościowych.

Kto zamieszczał te nekrologi?

Nekrologi czy ogłoszenia o pogrzebach dawały głównie rodziny. Inne sytuacje, np. współpracownicy w firmie, w której zmarły był menedżerem, rady nadzorcze i miejskie, w których zmarły zasiadał, etc., były znacznie rzadsze. Bywały też (zwłaszcza na początku) wiadomości redakcyjne czy depesze z prowincji. A wiadomości były bieżące, typu: babcia zmarła wczoraj, dziś rano już o tym było w gazecie, którą czytała ciocia, więc mogła się wybrać i zdążyć na pogrzeb, który odbywał się w ciągu dwóch–trzech następnych dni. Używała zatem owa „klasa drukowana” gazet jako codziennego, standardowego sposobu komunikacji między sobą. Gdy te 470 tys. nekrologów pogrupowałem według osób, których dotyczą (czasem o jednej osobie jest najpierw informacja o zgonie, potem o pogrzebie, potem podziękowanie dla żałobników i wreszcie wspomnienie w rocznicę śmierci), to zebrało się z tego ponad 200 tys. niezależnych zmarłych osób, a dla 160 tys. z nich udało się bez wątpienia ustalić wiek w momencie śmierci.

„Nekrologia Minakowskiego” jest w całości dostępna online. Żeby ją zbudować, postarałem się z nekrologów wyciągnąć i stabelaryzować wszelkie dostępne tamże informacje (nazwiska, imiona, daty, adresy, funkcje społeczne, zawód, wykształcenie, płeć, wiek etc.). Tak powstała gigantyczna baza danych, rodzaj encyklopedii biograficznej – kopalnia wiedzy, z której daje się wyciągać dane zbiorcze i je analizować pod wieloma kątami. Bo to są wielkie liczby, gdzie dość łatwo statystycznie wyznaczyć pewnie granicę przypadku czy błąd.

Chciałem o tej nowej bazie opowiedzieć na jednej z konferencji demografów historycznych, żeby zachęcić kolegów do współpracy, i szukałem ciekawych wniosków. Czułem, że dane powiedzą coś ciekawego, ale nie wiedziałem co, więc grzecznie je pytałem, rzucając je na wykresy w programie RStudio. Ale gdy zobaczyłem, jak te obszerne dane po uśrednieniu, odrzuceniu śmierci niemowląt i dzieci, podzieleniu na płcie i ułożeniu w szeregach czasowych tworzą tak wyraźne, charakterystyczne kształty „P” i „B”, wbiło mnie w fotel. Szukałem wyjaśnienia, dlaczego w podręcznikach demografii nikt o tym nie pisze. Może się pomyliłem? Zacząłem sobie przypominać sobie wszystko, co przetrwało w naszej kulturze o codziennym życiu ludzi wieku XIX, chociażby w baśniach, gdzie dzieci, jak Kopciuszek, są sierotami bez matki wychowywanymi przez…

…programowo złe macochy, nierzadko z własnymi złymi, brzydkimi, leniwymi i głupimi córkami.

Jako ojciec samotnie wychowujący dorastającą córkę byłem świadom, że to dziś bardzo nietypowa sytuacja. Samotna matka to dziś norma, ale samotny tata? A przecież moje pokolenie wychowywało się na dziełach literackich takich jak „W pustyni i w puszczy”, gdzie zarówno Staś, jak i Nel nie mają matek i są wychowywani przez samotnych ojców, pan Tadeusz jest ze stryjem, matka Zosi również zmarła młodo, osierocając ją i pozostawiając opiekę niezamężnej „ciotce” Telimenie. W „Nad Niemnem” Justyna straciła matkę i znalazła się pod opieką ojca, pani Połaniecka też wychowywała się z samotnym ojcem, w „Lalce” główna bohaterka Izabela Łęcka też ma tylko papę… przykłady można mnożyć w nieskończoność. O tych matkach w ogóle się nie mówi – znikają, nie wiadomo dlaczego, i nikt się temu zasadniczo nie dziwi, bo jest niemal oczywiste, że jak ktoś ma 20 lat, to jego mama już nie żyje.

Demografowie mogli tego nie zauważyć, bo skupiali się na zjawisku „przejścia demograficznego”. Chodzi o to, że w Europie do wieku XVIII (a w Polsce do ok. 1860 r.) mieliśmy tzw. płodność naturalną. Ludzie się żenili, a potem rodziło się średnio jedno dziecko co rok albo dwa. Kobiety praktycznie nie miały miesiączki, bo albo były w ciąży, albo karmiły piersią. Przyrost naturalny był niewielki albo żaden, bo te dzieci szybko umierały. Kiedy dzieci przestały umierać, populacja eksplodowała. A potem, 30–50 lat później, wszystko wróciło do normy, bo dzieci jakoś magicznie przestały się rodzić. I to jest tak fenomenalne, że przykrywa inne zjawiska.

I nie wiemy, czemu dzieci przestały umierać?

Tu oczywiście wypunktowuje się przyczyny z zakresu zapobiegania epidemiom chorób zakaźnych, jak to kanalizacja (i za to moskiewski namiestnik Starynkiewicz ma i będzie zawsze miał plac w Warszawie), higiena pozyskiwania i obróbki żywności, dostęp do bieżącej wody dobrej jakości (koniec płytkich studni czy wody z rzek), znacznie później zaś szczepionki i wreszcie antybiotyki. Na północ od Sahary dzieci już nie umierają masowo.

Zniknęły niegdyś największe kwartały cmentarne, czyli cmentarze dziecięce, i o ile to nie jest objęta wojną i głodem Afryka Centralna, śmiertelność dzieci jest dziś nieporównywalnie niższa niż 50, 70 czy 100 lat temu, a i w Afryce sytuacja się zmienia na lepsze…

W najstarszych nekrologach przeze mnie zanalizowanych o tych dzieciach zmarłych się prawie nie pisało, nie było bowiem sensu zawiadamiać o zniknięciu z tego świata osoby, której nikt nie zdążył jeszcze poznać. Zaczęły się one pojawiać w latach 80. i 90. XIX w. raczej jako wyraz żalu rodziców, później zaś znowu przestały się pojawiać, bo te dzieci, przynajmniej u „klasy drukowanej”, przestały umierać. Jednak nie o tym było moje badanie, w którym zasadniczo nie zajmowałem się dziećmi, które zawsze tak interesują badaczy skupionych na „przejściu demograficznym”. Zająłem się ich matkami. Jak to się stało, że matki przestały umierać i przestały rodzić.

Czytaj więcej

Plus Minus

Zmowa wielu autorów, propagowanie swoich, podbijanie cytatów. Tak działają kartele naukowe

To jest zmowa licznych autorów, bo cytaty z owych wywindowanych na piedestał artykułów naukowych często pochodziły od badaczy z tej samej instytucji naukowej, co ich autorzy, i tak w kółeczko, a potem w drugą stronę i jeszcze raz.

Dlaczego kobiety przestały rodzić? Wstyd przyznać, ale nie mamy lepszego wytłumaczenia niż…

Dlaczego przestały rodzić? Aborcja w XIX w.?

No właśnie tego nikt nie wie. Dzieje się tak na całym świecie i wszyscy chcieliby się dowiedzieć, jak sprawić, by w ubogich krajach rodziło się mniej dzieci, a w bogatych więcej, ale nikt nie wie, co z tym począć. Gigantyczne programy pomocowe są wydawane na politykę prourodzeniową (np. w Europie) lub antyurodzeniową (np. w Afryce Subsaharyjskiej czy w Bangladeszu, wcześniej w Chinach), a ciągle nikt tego nie wie. Wygląda na to, że przede wszystkim decyduje system wartości, czyli to, co ludzie czują, że powinni robić, choć niekoniecznie wiedzą dlaczego. Inaczej mówiąc: moda i styl życia, które dopasowują się do tego, że śmierć przestaje zaglądać nam w oczy. Im mniej widzimy śmierci wśród najbliższych, tym mniejszą mamy chęć rodzenia potomstwa. Wstyd się przyznać, ale nie mamy lepszego wytłumaczenia.

Ale to się nie klei. Jeśli młoda matka umiera, mając lat 30, to przecież nie zdąży urodzić i wychować tyle dzieci co kobieta dożywająca przynajmniej pięćdziesiątki.

Też widzę ten paradoks. Ale tak właśnie było. A może tu właśnie jest wytłumaczenie? Że młoda kobieta rodziła dużo dzieci, bo czuła, że kto inny je będzie wychowywać, więc to nie jej problem?

To wróćmy do tego wykresu w kształcie „B”.

„B” jak „babcia”. Babcie, ciocie, pielęgniarki… Ogólnie kobiety po menopauzie, które same już nie rodzą, a wiedzą, jak się z dziećmi obchodzić. Tak właśnie rozumiem to, co zobaczyłem na tym wykresie. Nie mamy jednej płci „kobieta”, ale dwa pokolenia czy stadia – coś jak gąsienica i motyl. Choć może bardziej jak w społecznościach pszczół i mrówek, gdzie nieliczne samice (królowe) wydają potomstwo, którym opiekuje się reszta (niepłodne robotnice). Rzecz jest zasadniczo z zakresu biologii ewolucyjnej i nosi nazwę „hipotezy babki”, zaproponował ją jako pierwszy zmarły ponad dekadę temu amerykański biolog George Christopher Williams. Jest ona rozwinięciem teorii doboru krewniaczego (tym chętniej wspieramy członka populacji, im więcej genów z nim współdzielimy, czyli im bliższym jest naszym krewnym). Dotyczy też zagadnienia kosztu ponoszonego przez opiekujące się potomstwem gatunki, zwanego inwestycją rodzicielską (zysk netto bierze się tu ze składania mniejszej liczby jaj czy rodzenia mniejszej liczby potomków). W populacji ludzkiej to się realizuje właśnie przez kobiety po menopauzie będące najczęściej babkami potomstwa.

Jako biolog tu dopowiem, że rzecz ta wprost wymaga istnienia menopauzy, czyli utraty z wiekiem płodności przez samicę, co zasadniczo wśród zwierząt jest rzadkie, obserwowane u ssaków jak dotąd wyłącznie u naczelnych (zwłaszcza człowieka) oraz waleni (wieloryby, delfiny, orki etc.). Kilka lat temu zakończono w Kalifornii fascynujące długoterminowe badania na orkach, które pokazały, jak orki babcie wspomagają żywienie i kształcenie swych wnuków (uczą je wyszukiwać najlepszych łowisk i polować skutecznie), odciążając matkę, która może mieć kolejne dzieci, nie czekając, aż poprzednie podrosną i się usamodzielnią. To daje ogromną przewagę, a sukces ewolucyjny definiuje się właśnie przez liczbę płodnych wnuków, nic innego.

Dokładnie! Samce – w tym mężczyźni – są płodni potencjalnie całe życie, a istnienie viagry sprawia, że ta potencjalność istotnie jest realizowana, natomiast kobiety mają menopauzę i są płodne tylko do 40. – 45. roku życia, a żyją znacznie dłużej. Jest literatura na ten temat, obecnie głownie autorstwa Kristen Hawkes, która tłumaczy, że tym się różnimy od szympansów, że szympansica rodzi co cztery–pięć lat, bo małpie dziecko musi zostać odchowane, a ona potem troszkę odpocząć, zaś kobieta jest w stanie rodzić dużo częściej, w krańcowych przypadkach nawet dwukrotnie w jednym roku kalendarzowym. Jeśli karmi piersią – rzadziej, powiedzmy co dwa lata. Bo tymi dziećmi może się ktoś zająć – według hipotezy babki właśnie jej najbliższa krewna lub powinowata, już po menopauzie, czyli już bezpłodna (matka, starsza siostra, teściowa). Oczywiście, gdy byliśmy jeszcze wspólnotą łowiecko-zbieracką, miało to znaczenie większe niż dziś.

Wracając do wyników, kostucha zabierająca młode matki skarlała zatem dokładnie w okresie, który pan zanalizował, a którego wcześniej w Polsce demograficznie nie analizowano. Nie ma gorączek połogowych, bo jest ampicylina.