Frekwencja wyborcza bez tajemnic. „Bogate kobiety głosują częściej niż biedni mężczyźni”

Plus Minus: Ciągle słyszymy, że demokracja w Polsce jest zagrożona, że trzeba jej bronić, a jak przychodzi co do czego, to 40 procent elektoratu nie chodzi na wybory. Dlaczego?

Może ludziom jest za dobrze. Dopóki wszystko działa, uważają, że nie muszą się interesować polityką. Jest takie ludowe porzekadło: „dopóki piorun nie strzeli, to chłop się nie przeżegna”. Dopóki władza działa dobrze, to jest więcej ciekawszych spraw niż głosowanie. Ale to nie jest jedyny powód absencji wyborczej. Wiadomo, że część osób nie idzie do urn, bo np. pracuje w trybie 12-godzinnym. Czasami zdrowie nam nie pozwala na wizytę w lokalu wyborczym itd. A socjolog z nastawieniem ekonomicznym jeszcze nam powie, że głosowanie z ekonomicznego punktu widzenia jest nieracjonalne, bo podejmujemy wysiłek, który najpewniej nie przyniesie żadnego efektu, gdyż pojedynczy głos niewiele zmienia. A jednak ludzie głosują, bo jest to po części sprawa powinności, a po części działa tu swoiste prawo grawitacji.

Grawitacja nas pcha do lokali wyborczych?

Polacy krążą wokół swoich spraw i musi być coś ważkiego, jeśli ma ich przyciągnąć do wyborczej urny. Jeżeli wyborca czuje się ważny i jeżeli sprawa jest ważna, to te dwa elementy przyciągają ludzi do urn. Lecz, jak to w prawie grawitacji, liczy się jeszcze odległość. Bardzo dobrze widać, że osobista znajomość kandydata zwiększa skłonność do głosowania. Amerykańscy badacze doszli do banalnej refleksji, że wyborca głosuje, jeżeli się go o to poprosi.

Zatem spotkania z wyborcami i ściskanie im dłoni mają sens?

Tak. Widać to po wynikach wyborów lokalnych – w wyborach do rad gmin liczba nieważnych głosów oddanych na radnych jest zauważalnie mniejsza niż w wyborach na wójta. Radni są najbliżej wyborców – głosują na nich sąsiedzi, rodzina, znajomi. A dla części wyborców już wójt jest za daleko, żeby na niego głosować. Zatem w wyborach na wójta wrzucają pustą kartkę. Jest też inny ciekawy czynnik wpływający na frekwencję, a mianowicie integracja rodziny. Duńscy badacze na podstawie danych o głosujących ustalili, że jeżeli rodzina jest bardziej zintegrowana, to mamy wyższą frekwencję, bo najaktywniejszy wyciąga resztę do lokalu wyborczego. A gdy rodzina jest bardziej zatomizowana, każdy głosuje osobno, to frekwencja jest niższa, bo wtedy głosują tylko ci, którzy są zainteresowani.

Czytaj więcej

Plus Minus

Prof. Kazimierz Kik: Partie postkomunistyczne zastąpiły w Polsce partie wodzowskie, przez co gra demokratyczna jest niemożliwa

Miejsce partii postkomunistycznych zajęły partie wodzowskie, które nie dopuszczają do gry demokratycznej w Polsce – albo jesteś z tym, albo z tym drugim. Wódz może delegować kogokolwiek, na każde stanowisko. A ponieważ jego kierowanie partią polega na eliminowaniu konkurentów politycznych, to zostali mu sami wykonawcy - mówi prof. Kazimierz Kik, politolog.

Czyli integracja rodzin służy frekwencji.

W każdym razie jest to jeden z czynników. Niektórzy wyborcy uważają, że są tak ważni, a głosowanie jest tak istotne, że nic ich nie zniechęci do udziału w wyborach. Mój ulubiony przykład to wybory uzupełniające do Senatu, przeprowadzone w styczniu 2007, w okręgu elbląskim. Wybory politycznie bez znaczenia, nie miały wpływu na to, kto ma większość w Senacie, i jeszcze przeprowadzone zimą, a jednak znaleźli się chętni do uczestnictwa w nich. Co prawda frekwencja wyniosła tam ok. 2,5 procent. Jeśli ktoś poszedł wtedy głosować, to we wszystkich innych wyborach zrobi tak samo. W ramach rozrywki policzyłem, że koszty organizacji tych wyborów wyniosły 1300 zł na jednego głosującego. Kolejnym czynnikiem wpływającym na frekwencję jest wykształcenie – wyższe zwiększa skłonność do głosowania o 50 proc. Tak samo religijność – im wyższa, tym większa skłonność do zaangażowania w wyborach.

Młode pokolenie jest najbardziej wykształcone ze wszystkich grup wiekowych Polaków, a chodzić na wybory nie chce.

Wiek też jest jednym z czynników determinujących uczestnictwo w wyborach. Młodzi głosują najrzadziej. Ale spomiędzy nich ci gorzej wykształceni jeszcze rzadziej fatygują się do urn. Młodzi z wyższym wykształceniem głosują tak samo często jak starsi z zawodowym i znacznie częściej niż młodzi z zawodowym. A starsi z zawodowym głosują dużo rzadziej niż starsi z wyższym, bo w tej ostatniej grupie uczestnictwo w wyborach sięga prawie 100 procent. Jest też taka prawidłowość, że statystycznie mężczyźni głosują częściej niż kobiety, choć kobiety z wyższym wykształceniem głosują częściej niż mężczyźni ze średnim i zawodowym. Religijne kobiety głosują częściej niż niereligijni mężczyźni.

A status materialny?

Status materialny też ma znaczenie – bogate kobiety głosują częściej niż biedni mężczyźni. Ale największe różnice w aktywności wyborczej widzimy między bogatymi, wykształconymi starszymi mężczyznami a biednymi, młodymi kobietami z zawodowym wykształceniem. Z drugiej strony kobiet z wyższym wykształceniem jest więcej niż mężczyzn, zatem nawet jeżeli jakiś czynnik jest ważny, to często jest niwelowany przez inne czynniki. A w grę wchodzą jeszcze takie losowe czynniki jak pogoda. Gdy pada albo jest zimno, to skłonność do uczestnictwa w wyborach maleje. W Irlandii, gdzie organizuje się dużo referendów i często pada, przebadano wpływ pogody na udział w głosowaniach i wyszło, że deszcz ma wpływ także na wynik. Jeżeli referenda dotyczyły spraw ideowych, to najwyraźniej konserwatyści byli bardziej odporni na pogodę. Postępowcy podczas deszczu byli mniej chętni, żeby ruszyć się z domu. Nie było jednak wpływu, gdy referenda były ogólnoustrojowe i nie generowały napięć społecznych – różnic między konserwatystami a postępowcami nie było.

Od lat mówimy o tym, że należałoby działać na rzecz zwiększenia frekwencji. Czy takie zabiegi rzeczywiście pomagają?

Różne ułatwienia mogą zwiększać frekwencję. W Bawarii podczas pandemii odbyły się korespondencyjne wybory do władz lokalnych. Każdy dostał kopertę do głosowania do domu.

Nasi rządzący też mieli ochotę na takie głosowanie, w wyborach prezydenckich.

Tylko to się na szczęście nie odbyło, bo taka próba bez wprawy skończyłaby się organizacyjną katastrofą. Wracając do Bawarii, frekwencja w tamtych wyborach gwałtownie wzrosła – o ponad jedną piątą w porównaniu z wyborami sprzed sześciu lat. Zatem im głosowanie jest łatwiejsze, tym wyższa frekwencja. Choć przy bardzo ważnych wyborach ludzie i tak idą do urn. Żadne ułatwienia nie mają na to wpływu. Zresztą z tymi ułatwieniami trzeba uważać, bo mieliśmy ostatnio zmianę polegającą na możliwości utworzenia dodatkowych komisji wyborczych w małych miejscowościach. Gdy spytałem jednego z burmistrzów, czy zorganizował dodatkowe komisje, odpowiedział, że nie, bo ludzie od 25 lat głosują w tym samym miejscu i nie ma żadnego powodu, żeby to zmieniać. Część komisarzy uznała taki argument. W rezultacie zamiast 6 tys. dodatkowych komisji wyborczych powstała tylko połowa, czyli ok. 3 tys.

Czy temperatura sporu politycznego podwyższa frekwencję?

Na pewno tak. Z drugiej strony liczba partii też może skłaniać ludzi do uczestnictwa w wyborach lub ich zniechęcać. Zbadali to naukowcy z Uniwersytetu Kalifornijskiego. Okazało się, że każdy kraj ma swoje optimum, przy którym frekwencja jest najwyższa. Gdy jest za mało partii, to część ludzi uważa, że nie ma na kogo głosować, i nie idzie do urn. A gdy partii jest zbyt dużo, to emocje wyborcze spadają, nie ma prostej alternatywy i jasnego rozstrzygnięcia, co też zniechęca do głosowania.

A jaka jest optymalna liczba partii dla Polski?

Wygląda na to, że tych pięć wiodących partii, które mamy obecnie, to jest całkiem dobry układ – jest dwóch starych rycerzy, dwóch giermków i jeden taki, który robi rozróbę. (śmiech) Jeżeli ktoś chce, żeby po wyborach był wóz albo przewóz, to głosuje na jedną z dużych partii. Jak ktoś zwraca uwagę na subtelności, to ma kolejne dwie partie. A jeżeli ktoś uważa, że należy pogonić wszystkich, to ma tę piątą formację. Taki układ – dwa plus dwa plus jeden – jest na razie dobry z punktu widzenia frekwencyjnego.

Dlaczego na razie?

Pewne elementy wpływające na frekwencję ulegają zmianie. Kiedyś był prosty układ – małe miejscowości głosowały częściej w wyborach samorządowych, a duże miasta w wyborach krajowych. Przez lata porównywałem wyniki w Paradyżu, czyli małej gminie wiejskiej, 80 km od Łodzi, i w samej Łodzi. W 2007 roku w wyborach parlamentarnych w Paradyżu głosowało 50 proc. mieszkańców, a w Łodzi 65 proc. Odwrotnie w wyborach samorządowych – w 2006 i w 2010 roku w Łodzi zagłosowało 35 proc. elektoratu, a w Paradyżu 74 proc. Czyli ponaddwukrotnie więcej ludzi wybierało wójta w Paradyżu niż prezydenta w Łodzi. To, kto ma być premierem, też było dla paradyżan mniej ważne niż dla łodzian. Ale ostatnio zaczęło się to wyrównywać. W 2018 roku w wyborach samorządowych w Łodzi frekwencja skoczyła do 57 proc. Teza jest taka, że w 2018 roku PiS ruszyło szerokim frontem na samorządy, co zaktywizowało wyborców opozycji, którzy normalnie odpuszczali sobie wybory samorządowe. W wyborach parlamentarnych 2019 roku frekwencja w Łodzi skoczyła do 69 proc. Nigdy wcześniej nie była tam taka wysoka. Natomiast w Paradyżu odrobinę spadła, ale tylko do 68 proc., a nie do 50 proc. Zatem frekwencja w wyborach lokalnych i centralnych zaczęła się wyrównywać i tu, i tam.

Czy to znaczy, że gdy do samorządów zawitała duża polityka, zadziałało to profrekwencyjnie?

Po pierwsze, frekwencji nie ma co fetyszyzować. Jeżeli ludzie się czymś nie interesują, to lepiej, żeby się nie wypowiadali, bo kryteria, według których podejmują decyzje, wcale nie muszą być dobre. Po drugie, ten wzrost frekwencji w wyborach lokalnych wcale nie musi być dobry, bo wtedy mamy przestabilizowane władze lokalne. Prezydenci z sejmowej opozycji okazali się nie do ruszenia. Zatem to ma swój koszt. Na marginesie – Kanadyjczycy przeprowadzili badania, jak ocena rządu wpływa na ocenę burmistrza z tej samej partii. I co się okazało? Gdy rząd się społeczeństwu nie podobał, to karano za to burmistrza, nawet jeżeli nie popełniał błędów, ale jak rząd się podobał, to burmistrz wcale nie dostawał z tego tytułu premii, tylko był oceniany oddzielnie. A już to, jak był oceniany burmistrz, nie miało żadnego wpływu na ocenę rządu z tej samej partii.

Słyszałam kiedyś taką opinię, że partie polityczne dążą do tego, żeby wybory odbywały się między żelaznymi elektoratami, a ci średnio zainteresowani polityką niech nie chodzą głosować.

Uważam, że jest taka jedna partia, która uwierzyła, że ma przewagę, jeżeli chodzi o żelazny elektorat. Ale rzeczywiście każda partia wierzy, że ci, którzy na nią głosują, to są świadomi wyborcy, wiedzą, co robią. A ci, którzy wybierają inną partię, po prostu głupio robią, zatem najlepiej by było, żeby do wyborów nie poszli.

Czytaj więcej

Plus Minus

Prof. Mirosława Grabowska: W kampanii na razie mamy remis bez wskazania zwycięzcy

Szansą PiS jest to, że Unia Europejska się nie powściągnie, że przed wyborami komuś znowu coś się wymsknie. W tym sensie Manfred Weber przysłużył się PiS-owi. A to jest bardzo drażliwa sprawa - mówi prof. Mirosława Grabowska, socjolożka, dyrektorka CBOS w latach 2008–2023.

Są tacy ludzie, którzy uważają, że prawo do głosowania powinni mieć tylko wyborcy z wyższym wykształceniem.

Takie wykluczenia prowadzą do rozmaitych nadużyć. Przykładowo – gdy się robi wybory kurialne na uniwersytecie, to głos naukowców habilitowanych, czyli samodzielnych, jest dużo ważniejszy, a później habilitowani w bibliotece nie muszą stać w kolejce po książki. (śmiech) Kierownictwo biblioteki wie, kto ich ocenia, zatem oceniający dostają przywileje, czy tego chcą, czy nie. Innymi słowy, jeżeli jakieś grupy zostają uprzywilejowane, to system zaczyna się do tego dostosowywać.

Był też taki pomysł, żeby liczba głosów była rozliczana w rodzinie, tam gdzie są dzieci, rodzina dostaje więcej głosów.

To jest świetny pomysł, tylko trudno go pogodzić z tajnością głosowania. Czy to ma być karta o wadze powiększonej o liczbę dzieci? Bo jeżeli w gminie tylko jedna rodzina Kowalskich ma sześcioro dzieci, to komisja od razu wie, jak zagłosowali Kowalscy. Jeśli Kowalscy dostaną osiem osobnych kart, to taki system zmieniłby kompletnie zasady gry, bo jeżeli wyborca dysponuje więcej niż jednym głosem, to może je dzielić. W takiej sytuacji partie zaczynają układać programy pod wyborców, którzy mają więcej niż jeden głos. W Szkocji po wprowadzeniu systemu z dwoma głosami było tak, że partia Zielonych „pasła” się latami na elektoracie laburzystów. W ogóle nie zgłaszała kandydatów w okręgach jednomandatowych, tylko na listę, a adresowała swój przekaz do wyborców laburzystów, zachęcając ich, by jeżeli leży im na sercu środowisko, to żeby swój drugi głos oddali na partię Zielonych. Odbierają w ten sposób laburzystom głosy, ale Partia Pracy jest bezradna. Co ma powiedzieć? Nie głosujcie na Zielonych, bo to są cwaniacy, którzy jadą na gapę? Zatem w takim systemie przydzielania większej liczby głosów na dzieci zaraz znajdą się partie, które będą apelowały: „jesteś rodzicem, to za swoje dziecko zagłosuj na nas”. No i nie wymyśliłem, kto w rodzinie głosowałby za nieparzyste dziecko. Bo parzyste dzieci można równo podzielić między ojca i matkę.