Roch Sulima: Zacofanie prowincji to przeszłość. Samochód zmienił wszystko

Plus Minus: W swojej najnowszej książce „Powidoki codzienności. Obyczajowość Polaków na progu XXI wieku” opis polskich zwyczajów i obyczajów, które składają się na obraz naszej codzienności, rozpoczyna pan od lat 90. Co z tego, co zdarzyło się w ciągu ostatnich kilkunastu lat, uważa pan za najistotniejsze?

Wszechobecne media oraz atrakcje kultury konsumpcyjnej wyprowadziły nas z domu i umieściły „w sieci”. Media stały się naszym elektronicznym „siedliskiem”, a to, co było niegdyś naturalnym polem „zbiorów”, skurczyło się do półek w supermarketach. Odczuwam to wyraźnie, gdy uprawiam w Małomierzycach ogródek warzywny. Rodzinny stół czy tradycyjna kuchnia nie jest już ostoją codzienności. Tak trwała przecież mitologia „polskiego domu”, nie lokalizuje się on już między wiejskimi opłotkami ani w blokowisku, ani nawet w tzw. dzielnicy willowej. „Polski dom”, którego obraz utrwaliła tradycja narodowa w naszych głowach, poszukuje nowej lokalizacji, znajduje ją z konieczności w „w sieci”, w katalogach i – w wyobrażonej – jakiejś krainie szczęśliwości, np. na jakiejś utopijnej prowincji. Nie zapominajmy, że obok tak rozumianej „bezdomności” imaginowanej istnieje bezdomność dotkliwa realnie.

Jakie zmiany zaszły w mentalności Polaków?

Wskażę tylko niektóre, najbardziej spektakularne. Wynikają one – jak sądzę – z postępującej detabuizacji obrazu świata, rozchwiania jego fundamentów, którymi były wzorce zachowań społecznych i normy moralne, ale też były one sankcjonowane przez moce tajemne i zjawiska nadprzyrodzone, czyli tabu kulturowe. Te zmiany wydają się najbardziej widowiskowe, choć na co dzień rzadko je racjonalizujemy. Widzimy je choćby we wzbierających co jakiś czas falach niszczenia cmentarzy (piszę o tym w „Powidokach”), wysypywaniu „świętego” zboża na tory (Lepper), niszczeniu pasiek, czyli domków „świętych” pszczół, a ostatnio – w niszczeniu paneli fotowoltaicznych, gdyż trzeba rozbić coś, co ma formę, a przy tym zniweczyć refleks boskiego „daru” słońca.

Brutalizacja języka w sferze publicznej jest tego odbiciem.

Piszę o tym w swojej książce. Znamy ten problem z czasów I i II RP. Jak przypominają historycy, np. w XVII wieku język debaty sejmowej był pełen inwektyw i kalumnii. Jeden z biskupów zwracał się do tych, którzy bronili innowierców, słowami: „Ubij Boże piorunem takowych katolików oziębłych”.

W dwudziestoleciu było z tym może trochę lepiej, choć znamy dosadne powiedzenia Piłsudskiego.

Wielopartyjne życie polityczne szczególnie sprzyjało brutalizacji języka w sferze politycznej. Opisali to szczegółowo lingwiści, których cytuję w swojej książce. Partie lewicowe to: „lewicowe szajki opryszków”, „klika żydowsko-masońska”. Ludowcy nazywali endeków „szujami politycznymi mającymi ciągle Boga i Ojczyznę na ustach”. Socjaliści nazywali komunistów „agentami Moskwy”, „utrzymankami moskiewskimi”, a komuniści odwdzięczali się socjalistom: „robotniczy organ kliki belwederskiej”. Można było w międzywojennej prasie przeczytać np. o „kazalnicach i konfesjonałach pracujących jak posterunki partyjne”, o „mętnym bagnie rządowego błota”, o „korporacjach spekulantów politycznych”. Natomiast konkurencyjne gazety to „ci, co judzą, ujadają, syczą wściekle”. O politycznych przeciwnikach pisano: „ten uczony analfabeta” albo „słomiany bałwan Belwederu”.

Mocne przekleństwa stały się równie powszechne co ubogie.

Wydaje mi się, że dziś stylistyczna „pomysłowość” w rzucaniu kalumnii, obelg oraz inwektyw jest po prostu nijaka. Nie ma szans na oratorskie popisy. Brakuje kultury retorycznej, którą niegdyś charakteryzowała się „demokracja szlachecka”, a jej wzorce mogły być czytelne w II RP. Brakuje sprawności publicznego wysłowienia, którego przecież nie nabiera się w pełni na partyjnych konwencjach. Ćwiczona jest co najwyżej retoryka dominacji, słownej agresji, a nie zasady dialogu. Wciąż też słyszymy: „mówiom”, „robiom”, „mogom”!

Zasadnicza zmiana, a przy tym brzemienna w społecznych skutkach, polega na tym, że język naszych przodków, nawet gdy miał wydźwięk agresywny, miał zasięg wyłącznie środowiskowy, lokalny, towarzyski, sąsiedzki, słyszany był w Sejmie czy na sejmikach, pojawiał się w publicystyce, która miała też ograniczony zasięg. Dziś za sprawą mediów nawet sąsiedzka pyskówka potrafi nabrać wręcz globalnego wymiaru, a brutalna stylistyka może łatwo się upowszechniać. Reguły moralno-etyczne zostały zneutralizowane przez reguły technologii komunikowania się.

Czytaj więcej

Plus Minus

Przedmioty stały się najważniejsze

Projektowanie mieszkania to opowiedzenie historii o ludziach, którzy w nim mieszkają. Kiedy projektuje się dom, nie zaczyna się projektować od skrzynki na listy. Zaczyna się od kontekstu, ustalenia potrzeb ludzi. Ich przyzwyczajeń, upodobań, zamiłowań. Sposobu życia - mówi Maria Thiel-Roman, projektantka wnętrz.

Akcentuje pan te sprawy w tekstach o demonstracjach, protestach, m.in. o języku Strajku Kobiet w 2020 roku.

Hasło „wypier…ać” na czele ulicznego pochodu zaszokowało wszystkich, a może nawet wielu spośród protestujących. Konkluzja mojej analizy może brzmieć: niskie style, brutalizmy w służbie wysokich ideałów. Sam jestem nieco zaskoczony swoim sformułowaniem. Jego sens wyjaśniam w „Powidokach” w dłuższym wywodzie. Wulgaryzmy to coś na pograniczu właściwości ciała i właściwości języka. Są one odwołaniem do potężnych czynników rzeczywistości „przedjęzykowej”, do siły kulturowego tabu, które otacza m.in. sferę „cielesnego dołu”. Wulgaryzmy zaskoczyły siły porządkowe i komentatorów, gdyż są bezalternatywne, zrównują na moment statusy antagonistów, a więc sprawujących władzę i jej podporządkowanych. Nie znamy wciąż rozproszonych skutków politycznych tych zdarzeń, ale śmiem twierdzić, że w ciągu jednego wieczoru zakwestionowano prawomocność dotychczasowych reguł negocjowania spraw publicznych na ulicy. A wszystko to za sprawą nowej „widzialności”, którą zafundowała nam elektroniczna powłoka świata.

Naszą „pierwszą”, dominującą kulturą staje się kultura popularna?

Żyjemy pośród potężnych żywiołów kultury popularnej i populistycznej. Nie bardzo jest to z czym porównać w historii. Może z tzw. literaturą jarmarczną, gdzie – zgodnie z obiegową formułą – „stała się nam straszna nowina, matka zabiła syna”, a więc na odpustach i jarmarkach wędrowni śpiewacy głosili nowiny o dzieciobójstwach, matkobójstwach i ojcobójstwach. Były to zalążki dzisiejszych tabloidów.

Takie zjawiska mogły występować na marginesach kultury głównego nurtu, a więc w sektach, tajnych zgromadzeniach, a dzisiaj stały się domeną publiczną. Sprzedajemy nieszczęścia, obsesje, dramatyczne kolizje rodzinne. Widzimy w telewizorze swoisty zalew programów paradokumentalnych: „Dlaczego ja”, „Trudne sprawy”, zoomy „na nagość”. Popularne są rodzime seriale kryminalne. Widzowie mają złudzenie, że w tym realnie uczestniczą.

Zło jest ciekawsze niż dobro. Na Netfliksie nie ma prawie filmów, które nie byłyby opatrzone ostrzeżeniem: seks, przemoc, wulgarny język.

Jest znane powiedzenie Dostojewskiego: „Cnót nie poznamy bez występków”. Stała się rzecz, mówiąc nieco staroświecko, niepokojąca: sprzedajemy „wywalone bebechy”, obrzydliwości, kamera zagląda do „kliniki nerwic płciowych”. To jest chodliwy towar, szczególnie w darknecie, prowokuje się bójki, a nawet zabójstwa, tylko po to, aby je sfilmować i udostępnić w sieci. Tu również dostrzegam detabuizację obrazu świata, chcemy czy nie chcemy – jest to jednak poszerzenie obrazu świata, świadome ujawnienie czegoś, co kiedyś było zatajone, niestosowne, było grzechem czy występkiem przeciwko „naturze” lub prawu.

Cytuje pan w „Powidokach” Stanisława Brzozowskiego: kataklizmy mogą być uważane za rodzaj kosmicznej krytyki naszej kultury. Może odczuwamy w codzienności deficyt pytań filozoficznych? Głód wartości? Szukamy elementu heroizmu.

Na pewno odczuwamy głód wartości. Nie werbalizujemy, nie racjonalizujemy tego, ale czujemy, że potrzebne są prześwity do czegoś innego niż to, co nas otacza. Są różne sposoby reagowania na te potrzeby: intensywne praktyki religijne, kult idoli, pielęgnowanie osobistych obsesji, zaangażowanie w pomoc innym, ale też lektura, oddanie się sztuce, choć w ostatnich przypadkach ich zasięg jest niewielki. Mogą to być różne wspólnoty o poczuciu mocnej identyfikacji, np. wspólnoty kibolskie. Oni w ten sposób szukają wartości. Albo nałóg pijaństwa, który jest swoistą ucieczką w inne życie. Można mówić o pewnej metafizyce upojenia alkoholowego, pisałem o tym w „Antropologii codzienności”, analizując libacje alkoholowe. Także najróżniejsze wspólnoty podobne do sekt, m.in. czciciele słowiańskich bożków. To ogromne „podziemie”, gdzie doświadcza się „autentycznego” życia, czynnie poświadcza wierność ideałom. Dziś może to być zaangażowanie w teorie spiskowe, nastroje postapokaliptyczne, a nawet internetowy trolling.

Niegdyś oddziaływały utopie społeczne, poszukiwanie „wysp szczęśliwych”, krain, gdzie nie ma wyzysku. Życie w sektach, kult samozwańczych proroków to rzeczywistość opisywana przez badaczy społeczeństwa carskiej Rosji. Między carem i jego dworem a całą resztą, głównie plebejsko-ludową, była społeczna „pustka”. Na dole były sekty. U nas na Podlasiu opisywał je Włodzimierz Pawluczuk m.in. w słynnym reportażu pt. „Wierszalin”, który księgarze ustawiali na półkach z poezją.

Rasputinowi udało się zmanipulować lud, nawet carycę.

Właśnie. To jest ten moment życia społecznego, kiedy do głosu dochodzą takie osoby. U nas to jest kult idoli zamiast pożądanego kultu autorytetów. Jeszcze pół wieku temu istniały autorytety, które można by nazwać bezinteresownymi. Autorytet ma siłę oddziaływania. Często się mówi: jest potrzeba autorytetu i trzeba go sobie znaleźć. Otóż nie! To autorytet ma siłę przyciągania wyznawców podobnych wartości. Propozycje stworzenia „więcej autorytetów”, a tym bardziej autorytetów zadekretowanych, wydają się niepoważne i nieskuteczne.

Czy polski zryw solidarności wobec wojny w Ukrainie wyzwolił pozytywne wartości? Oderwał nas od wirtualnej rzeczywistości, uruchomił powszechną pomoc. A to jest wartość realna.

Tak, objawiła się tu wartość pomocy. To jest charakterystyczne dla społeczności takich jak nasza, społeczności samopomocowych, najczęściej o wiejskich korzeniach. Słusznie przywołała pani Brzozowskiego, bo niewątpliwie wydarzenia takie jak kataklizm wojenny są przyczyną przewartościowania obrazu życia, któreśmy do tej pory prowadzili, i poszukiwania czegoś innego niż to, co nam podpowiada kultura konsumpcyjna. Chyba mniej nas dziś zajmują pytania: jak spędzić atrakcyjny wieczór czy fajne wakacje.

Ludzie bez względu na to, jak by im się powodziło, muszą nieustannie, tu powiem za Włodzimierzem Pawluczukiem: „coś gryźć”, zmagać się, krzątać wokół czegoś. Tylko wtedy pojawia się otrzeźwienie, wyzwolenie z przymusów narzucanych przez porządek seriali, kartę dań w restauracji czy zapisany w smartfonie dobowy bilans kalorii. Dokonuje się w pewnym sensie krytyka dotychczasowego stanu kultury.

Dwa lata przed wojną pandemia wybiła nas z rytmu codziennego życia. O ile wojna wywołała działania pomocowe, wyzwoliła aktywność, o tyle pandemia wpędziła w marazm i depresję. Wepchnęła w świat internetowy, Zoomy, Teamsy i tym podobne.

W przypadku Ukrainy to jest spotkanie z kimś takim jak my. Dziećmi, kobietami. Objawił się z całą mocą syndrom rodziny. Odżyła wartość rodzinności. To odnosi się nie tylko do najbliższej rodziny, ale do szerszego kręgu ludzi. Odnawia się wspólnotowość życia inna niż w sieci. W internecie przypomniałem sobie obraz Chagalla „Ukraińska rodzina” z początku lat 40. ubiegłego wieku: kobieta tuli dziecko i uciekają razem z mężem przed wojenną pożogą, a w tle zarysy płonących zabudowań. To stary trop „solidarności rodzin”, przesłanka myślenia o wspólnocie ludzi. Potwierdzenie znajdziemy w ludowych pamiętnikach, o czym pisałem w książce „Słowo i etos”. Jedna z kobiet, gdzieś z woj. krakowskiego, widzi uciekających przed Rosjanami Niemców, biednych, obdartych, słaniających się na nogach. Pisze: przecież tam na nich czekają ich rodziny, jest jej żal tych ludzi w znienawidzonych mundurach. Zapamiętałem piękne zdanie: „Wojna wykopała straszliwą przepaść między narodami, ale jakby jedną wspólną wstęgą sieroctwa i niedoli usiłowała połączyć je na nowo”. U niej sprawy polityczne zeszły na poziom życia rodzinnego. Wojna w Ukrainie też spowodowała, że zwróciliśmy się do wartości rodziny.

W pandemii nie mieliśmy tego „innego” człowieka, mieliśmy abstrakcyjnego wirusa, wizualizowanego w mediach z groźnymi czółkami. Mierzyliśmy się z abstrakcją, z czymś jakby ze świata potworów. Gołym okiem było widać, że powracamy do form elementarnych, znanych z tradycji, odpadły te nadbudowane nad codziennością przez popkulturę – światy wspaniałe, magiczne. Zanikła codzienność niecodzienna, pojawiła się codzienność elementarna, surowa. To też był powrót do prostych form egzystencji. Pandemia i wojna odsłoniły paradoksalnie wartość najwyższą, czyli wartość życia i solidarności z życiem.

Nastąpiła waloryzacja lokalności. Ta „lokalna społeczność”, niezręczne tłumaczenie z angielskiego, już weszła do słownika, zwłaszcza ruchów miejskich i reklamy. Pomidory wyhodowane przez „lokalną społeczność” lepiej się sprzedają.

Następuje rewaloryzacja lokalności. Proces znany od dawna, bo mitologie lokalności to nic nowego. Gęste sieci zależności lokalnych charakterystyczne są np. dla amerykańskiej prowincji i jej kultury. Niedawno byliśmy z żoną na tej amerykańskiej prowincji, i to mniej więcej wygląda podobnie jak u nas. W obejściach zarośnięte chaszczami stare samochody i maszyny, a więc nie taki tam porządek, jakby się nam wydawało. Być może amerykańscy „prowincjusze” są nawet bardziej prowincjonalni niż nasi. Zauważyłem, że oni mają potrzebę odcięcia się od tej hiperrzeczywistości, której ostoją jest Las Vegas czy Nowy Jork. Mówią: my tu mamy swój strumień, swój pagórek, swój kościółek Zresztą niepozorne te ich kościółki, baraki z gdzieniegdzie strzelistymi wieżami. Nas jednak bardziej obchodzi krajobraz kulturowy rodzimej prowincji. Sam deklaruję się jako prowincjusz z urodzenia i zamiłowania, wyrażenie „prowincja” nie ma więc waloru negatywnego.