Kujawa: Wierna służba oficera

Projekt ustawy o ograniczeniu uprawnień emerytalnych osobom służącym w formacjach mundurowych wolnej Polski, którzy rozpoczęli służbę w organach bezpieczeństwa PRL, ma szereg aspektów: polityczny, finansowy, społeczny, prawny, moralny czy kontrwywiadowczy. Chciałbym jednak w tym tekście skoncentrować się na wymiarze praktycznym funkcjonowania tej grupy osób w polskich służbach specjalnych po 1990 roku – wywiadzie cywilnym i wojskowym, a także kontrwywiadzie UOP i ABW. Chciałbym to opisać, opierając się na własnym doświadczeniu we wszystkich tych formacjach.

Służbę w Zarządzie Wywiadu UOP rozpocząłem na początku lat 90. jako młody absolwent uniwersytetu z przeszłością w NZS i epizodami w podziemnym ruchu wydawniczym, z głębokim przekonaniem, że cały system bezpieczeństwa nowego, demokratycznego państwa wymaga całkowitej przebudowy w oparciu o osoby, które rozumieją zasady demokracji i nie są powiązane ze starym systemem.

Esprit du corps

Zderzenie z rzeczywistością było bolesne: poza nieliczną grupą starszych o kilka lat kolegów polityków-oficerów, z których notabene, w wyniku huśtawki politycznej, po kilku latach nikt nie pozostał w służbie, nas, „młodych", otaczali oficerowie Departamentu I SB. Stanowili niemal 100 proc. merytorycznej kadry szkoły wywiadu i w podobnych proporcjach występowali w centrali, gdzie po roku trafiłem jako podporucznik.

Byli pozytywnie zweryfikowani, tzn. zadeklarowali gotowość służby „nowej władzy", a ta – niekiedy w wyniku powierzchownej procedury – zaakceptowała ich przeszłość. Byli jak z innej planety: powściągliwi, nieufni, niepewni przyszłości, sceptyczni wobec naszego entuzjazmu. Ale tylko oni znali reguły rzemiosła, bez którego służby specjalne nie istnieją: pozornie proste zasady łączności, konspiracji, rozpoznawania aktywności kontrwywiadu i przeciwdziałania jej, sposoby zdobywania, weryfikacji i opracowania informacji – uniwersalne mechanizmy i zasady tego zawodu, które obowiązują bez względu na ustrój państwa i szerokość geograficzną. Polska zdecydowała się wówczas wykorzystać tę wiedzę i zadeklarowała zainteresowanie ich służbą.

Przez miesiące i lata przekazywali swoje umiejętności i doświadczenie, jednocześnie nabierając przekonania, że w nowym systemie jest trwałe miejsce również dla nich. Po latach proporcje się wyrównały – przychodziły „młode roczniki". Esbecy, bo tak się o nich mówiło – na początku za plecami, potem w oczy, z uśmiechem, w miarę jak realizowane wspólnie działania i zbliżyły nas do siebie – stali się kolegami z pracy, a z czasem podwładnymi.

Uczestniczyli we wszystkich ważnych operacjach wywiadu w latach 90., że wspomnę tylko opisane medialnie: wyprowadzenie oficerów CIA z ogarniętego wojną Iraku czy ewakuację Żydów z Rosji, ale też w „sprawie Olina". Budowali zręby polskiego wywiadu na Wschodzie, ryzykowali i oddawali życie w rejonach konfliktów (wdowy po nich stracą pewnie teraz renty), byli rezydentami i oficerami drugiej linii, realizowali operacje z sojusznikami. W trudnych sytuacjach na zdecydowanej większości z nich – były też wyjątki – można było polegać, dokładnie w takim samym stopniu, jak na tych, którzy przyszli po nich – tu też były wyjątki.

Osobnej refleksji wymaga sytuacja w cywilnym kontrwywiadzie UOP i ABW, która pomimo pewnych analogii była dużo bardziej złożona i pełna napięć, przy tym bardziej uzależniona od polityki wewnętrznej, ze wszystkimi negatywnymi tego konsekwencjami. Pozwolę sobie jednak zwrócić uwagę na wymowny fakt: we wszystkich znanych mi sprawach zakończonych wydaleniem z Polski oficerów obcego wywiadu bądź wyrokami skazującymi obywateli RP za szpiegostwo uczestniczyli oficerowie kontrwywiadu wywodzący się z SB. Ponadto, żaden z nich nie został oskarżony ani skazany za współpracę z obcym wywiadem, pomimo że były okresy objęcia ich wzmożonym nadzorem. To zdaje się wyczerpywać dyskusję na temat ich roli w kontrwywiadzie niepodległej RP.

W ostatnich 20 latach wojsko polskie – w różnej formule – uczestniczyło w szeregu operacji militarnych, m.in. na Bałkanach, w Iraku i Afganistanie. Służby wojskowe mierzyły się też z zagrożeniami wynikającymi z konfliktów w Gruzji czy na Ukrainie. Oficerowie wojskowych służb specjalnych brali udział w misjach bojowych, ryzykując niekiedy dużo bardziej niż koledzy ze służb cywilnych czy z jednostek liniowych sił zbrojnych.

Realizowali działania wywiadowcze w różnej formule. Byli nagradzani i odznaczani przez wszystkich ministrów i prezydentów. Generalnie dosadną argumentację w tej sferze utrudnia niemożność posługiwania się szczegółowymi przykładami. Niektóre z nich byłyby spektakularne. Dość wspomnieć, że na mocy nowej ustawy emeryturę tracą oficerowie odznaczani za kierowanie pracą wywiadu w Afganistanie, którzy kilka dni służyli w wywiadzie wojskowym w 1990 r.

Wniosek, jaki wypływa z powyższych rozważań, wydaje się oczywisty. Stosowanie odpowiedzialności zbiorowej wobec osób, które służyły w formacjach mundurowych demokratycznej Polski, jest absurdalne. Kłóci się z elementarną logiką, poczuciem przyzwoitości, uderza w podstawy zaufania wobec państwa, któremu karani dziś oficerowie służyli w takich samych mundurach, jak ich młodsi koledzy.

Projekt ustawy w jednym szeregu stawia realnych oprawców, którzy mają na sumieniu śmierć i prześladowania w okresie stanu wojennego, z tymi, którzy przyszli do wojska w 1990 r. bądź służyli w jednostkach rozpoznawczych, tych, którzy nie byli zainteresowani aktywnością w nowej rzeczywistości, z tymi, którzy są w służbie do dziś. W 2009 r. została uchwalona ustawa, która realnie odbierała przywileje za służbę w organach bezpieczeństwa PRL, proponowana zmiana ogranicza uprawnienia uczciwie wypracowane w niepodległej RP.